Gri madde nedir?
Gri madde, beyninizde ve omuriliğinizde (merkezi sinir sistemi) bulunan ve günden güne düzgüsel şekilde işlev görmenizde mühim bir rol oynayan bir doku türü. Yüksek konsantrasyonlarda nöron gövdeleri, akson terminalleri (uçları) ve dendritlerden oluşuyor.
Bir sinir hücresi (nöron) şunlardan oluşuyor:
- Bir çekirdek içeren büyük bir hücre gövdesi (nöronal beden). Çekirdek, hücrenin faaliyetlerini denetim eder ve hücrenin genetik materyalini ihtiva eder.
- Elektrik sinyalleri göndermek için bir uzun uzantı (akson).
- Öteki hücrelerden sinyal almak için birçok dal (dendrit).
Gri madde, fetal gelişmenin (Fetal gelişim, tertipli ve karmaşık bir süreç. Hemen hemen hamile olduğunuzu bile bilmeden adım atar ve bebeğinizin doğumuyla sonlanmış olur. Hamile kalma ile doğum içinde gerçekleşmesi ihtiyaç duyulan birçok detaylı adım vardır. Fetal gelişmenin üç aşaması ise germinal, embriyonik ve fetaldir) erken dönemlerinde oluşuyor. Bir bebek doğduktan sonrasında gri maddenin hacmi averaj 8 yaşına kadar artmaya devam eder, yoğunluğu ise ortalama 20 yaşına kadar artar. Yoğunluktaki bu artış, yüksek işleme ve daha çok zihinsel gelişime zemin hazırlar. Sadece nöronlar yenilenmezler ya da rejenere olmazlar. Şu demek oluyor ki bir nöron hasar görürse ya da ölürse, yerine bir yenisi gelmez.
Tüm memelilerin (yunuslar, insanoğlu benzer biçimde) sinir sistemleri benzer. Sadece insan beyninin yapısal olarak birçok farklılığı var. Mesela insan beyninin yüzeyinde pek oldukça kıvrım var. Bu kıvrımlardan oluk şeklinde olanlar sulkus, tümsek şeklinde olanlar ise girus olarak adlandırılıyor. Sulkus ve giruslardan oluşan bu ince katman, beynin yüzeyinde yer edinen nöronları içeriyor. İşte buna gri madde denir.
Beyindeki gri madde ne işe yarar?
Gri madde, zihin ve bedeninin iyi mi çalıştığına yönelik mühim bir işleve haiz. İnsanların motor hareketlerini denetim etmelerini ve çevrelerindeki duyusal sinyalleri almalarını sağlar. Bunlara paralel olarak mühim bilişsel ve zihinsel sıhhat rollerine bürünürler.
Bilişsel İşleme
Nörolog ve Overlook Tıp Merkezi nörobilim kısmı başkanı ve Atlantic Sıhhat Sistemi nörobilim servisi direktörü olan Dr. Tarulli’ye bakılırsa gri madde, bilişte oldukça mühim bir role haiz. Bunun yanında gri madde bellek, karar alma, dil ve dikkat dahil olmak suretiyle bilişsel işlemimiz açısından mühim bir katkı sağlar.
Araştırmalara bakılırsa gri madde ve dikkat içinde bazı garip bağlantılara rastlanıldı. Bu araştırmalarda, dikkat eksikliği bozukluğu (DEHB) olan çocuklar ve yetişkinlerde bulunan gri madde üstünde bazı değişimler gün yüzüne çıkarılmış.
Duygusal düzenleme
Gri madde, duygularımızı düzenleme mevzusunda da belirgin rola haiz. Mesela 2016’da meydana getirilen bir araştırmaya bakılırsa gri maddenin, duygusal düzenlemenin beynin orbitofrontal korteks kısmında azalmasıyla bağlantılı olduğu bulunmuş oldu. Gri madde hacmindeki azalma, duyguları sıhhatli bir halde işleme kabiliyetiyle ilişkilendirildi. Araştırmacılar ek olarak gri maddedeki değişikliklerin, duygusal düzensizliğin ana emaresi olan psikiyatrik durumların gelişmesine muhtemelen katkıda bulunduğunu söylüyorlar.
Gri maddenin ruh sağlığı üstündeki tesiri
Sinir sistemimizin ruh sağlığımızı iyi mi denetim ettiğinin tam olarak bilinmediğini, gene de bir çok ruh sağlığı rahatsızlığı gri madde bozukluklarını içermese de gri maddedeki değişikliklerin çeşitli ruh sağlığı sorunlarıyla bağlantılı olabileceğini söyleyen Dr. Tarulli, “Gri maddede meydana gelen bozulmalar, ruh sağlığı bozukluklarına yol açabilir” diyor.
Beyin bozuklukları ve gri madde
Çeşitli nörolojik ve psikiyatrik durumlar, gri maddedeki anormalliklerle direkt bağlantılı. Bu mevzuda bilinmesi gerekenler şunlar:
- Alzheimer hastalığı, beyindeki gri maddede plak birikimi ile karakterize olup, mühim ve yaşamı tehdit eden bellek ve motor işlev problemlerine niçin olur.
- Majör depresif bozukluk gri maddenin hacmindeki azalma ile ilintilidir.
- Gri madde yaşanmış olan değişimler, Parkinson hastalığıyla bağlantılı.
- Multipl sklerozun beyindeki gri ve beyaz maddelerde oluşan semptomlarla ilişkisi var.
- Gri madde üstündeki değişikliklerinin şizofreni ile ilişkili olduğuna dair kanıtlar her geçen gün artar.
Nöroplastisite
Nöroplastisite, beyindeki nöronların ve sinir ağlarının yeni informasyon, duyusal uyarım, gelişim, hasar yada işlev bozukluğuna cevap olarak bağlantılarını ve davranışlarını değişiklik yapma kapasitesidir. Gri madde ve nöroplastisite hakkında veriler sınırı olan olsa da, gri maddenin pozitif yönde yönde değiştirilebileceğine dair bazı kanıtlar bulunuyor.
Mesela meydana getirilen bir araştırma, farkındalık meditasyonunun birkaç ay yada yıl uygulamanması halinde gri maddede yapısal değişikliklere niçin olabileceğini gösteriyor. 2020 senesinde meydana getirilen bir başka çalışmada ise ortalama 10 saatlik farkındalık eğitiminin dahi gri madde plastisitesini tetikleyebileceği bulunmuş.
Gri madde yitirilmesine sebep olan şeyler
Gri maddenin azalmasına sebep olan şey, sinir hücrelerinin ölmesi. Ek olarak hücrelere kan akışının olmaması da gri maddenin kaybolmasında mühim bir rol üstüne alıyor. Bu hücreler devamlı çalışıyor olmalarından dolayı, işlevlerini verimli bir halde yapabilmeleri için kanınız vasıtasıyla yüksek oranda oksijene gerekseme duyarlar. İnme yada beyin kanaması benzer biçimde durumlardan dolayı oksijen ve kan akışında bir eksiklik meydana ulaştığında, gri madde ölebilir yada mühim hasar alabilir.
Gri madde nöronları da tıpkı canlılar benzer biçimde yaş aldıkça ölür, sadece bunlar vücudunuzdaki en uzun ömürlü hücrelerdir. Gri madde yitirilmesine niçin olabilecek öteki etmenler şunlardır:
- Alzheimer: Beyinde anormal boyutlarda protein birikimi, Alzheimer hastalığını tetikler. Bu proteinler (amiloid ve tau) biriktikçe gri maddedeki sinir hücrelerinin yaşama veda etmesine sebep olur.
- Parkinson: Parkinson, beynin gri maddeden oluşan ve substantia nigra adında olan bölümündeki sinir hücrelerinin ölmesinden oluşur.
- Multipl skleroz (MS): MS, genel anlamda beyaz maddeyi etkileyen bir hastalık olarak bilinir. Sadece son araştırmalara bakılırsa gri maddenin, bilhassa de derin gri maddenin yitirilmesine da yol açtığını ortaya çıkarıyor.
- Travmatik beyin hasarı: Başınızın künt travması geçirmesi durumunda, gri maddeniz beyin içi kanama sebebiyle hasar görebilir.
Gri maddenin sıhhat durumu iyi mi denetim edilir?
Bazı hastanaler, gri ve beyaz maddenin sıhhat durumunu değerlendirmek için MRI (manyetik rezonans görüntüleme) uygulamalarına başvururlar. Bu görüntüleme testi, Parkinson ve multipl skleroz benzer biçimde hastalıkların teşhisine destek olmak için kullanırlar.
Gri madde sağlığı değerlendirilmerinin yapılması için fonksiyonel MRI (fMRI) ve pozitron emisyon tomografisi (PET) benzer biçimde testler de bulunuyor.
Kaynak: ClevelandClinic ve VerywellMind / Yapıt Şahin tarafınca yerelleştirildi
