Vücudumuzda, uyku ve metabolizma benzer biçimde sağlığımızın birçok yönünü etkileyen günlük (sirkadiyen) saatlerden oluşan bir ağ bulunuyor. Beynimizdeki merkezi saat, günlük uyku düzenimizle yakından ilişkili sadece karaciğer, kas ve yağ dokusu benzer biçimde öteki organlarda da saatler mevcut. Ve bu saatlerin her biri metabolizmamızda mühim rol bir oynuyor.
İç vücut saat sistemimiz ile dış dünyadaki günlük değişimler arasındaki uyumun bozulmasına sirkadiyen desenkroni deniyor. Sirkadiyen desenkroni, hayatımızda iç sirkadiyen ritmimiz ile aydınlık-karanlık döngüsü benzer biçimde çevresel ritimler içinde bir uyumsuzluğun olduğu vardiyalı emek verme ve jet lag benzer biçimde durumlarda görülüyor.
İnsanlarda sirkadiyen desenkroninin araştırılmış olduğu daha önceki laboratuvar emekleri, bir ila iki gün süresince çevresel ve davranış kalıplarını tersine çevirerek iç saat sistemimiz ile çevresel değişimler içinde 12 saatlik bir fark yaratmıştı. Bu emek harcamalar, iştirakçilerin metabolizmalarında değişimler ve kan şekeri kontrolünde bozulma bulunduğunu gösterdi. Sadece daha hafifçe sirkadiyen desenkronizasyonun tesirleri ve bu etkilerden iyi mi kurtulduğumuz tam olarak anlaşılmış değil.
Bu mevzuyu incelemek için, adam ve bayanların çevresel ve davranışsal düzenlerinde beş saatlik bir değişikliğe maruz bırakıldığı bir gözlem yapılmış oldu. Bu değişim, yatma saatini beş saat geciktirerek sağlandı. Ölçümler, beş saatlik gecikmeden ilkin ve sonraki beş gün süresince yapılmış oldu.
Tüm yiyecekler araştırma ekibi tarafınca denetim edilip sağlandı. Averaj yaşı 45 olan denekler aşırı kiloluydu sadece herhangi bir sıhhat sorununa haiz değildi. Metabolizmalarındaki kan belirteçleri, beyin saatinin biyolojik belirteçleri (melatonin) ve gün süresince hissedilen öznel uykululuk ve uyanıklık seviyeleri ölçüldü.
Beş saatlik gecikmenin derhal peşinden akşamları uykulu olma oranında artış, akşam uyanık kalınan sürede ise azalma gözlemlendi. Bu durum, beynin saatindeki bir değişikliğe işaret eden melatonin konsantrasyonunun değişen ritmiyle paraleldi. Bu değişimler takip eden beş gün içinde kademeli olarak düzeldi sadece tamamen başlangıç seviyesine geri dönmedi.
Beş saatlik gecikme, deneklerin metabolizmasında bir takım değişikliğe yol açtı. Bunlar içinde 24 saatlik enerji harcamasının azalması, yiyeceklerden sonrasında, bilhassa de kahvaltıdan sonrasında midenin daha yavaş boşalması ve kan şekeri ile yağ düzenlemesindeki farklılıklar yer alıyordu.
Uykululuk hali ve beyin saati belirteci olan melatoninin aksine, tüm metabolik değişimler sirkadiyen desenkronizasyonu takip eden beş gün içinde tamamen normale döndü.
Hatta bazı metabolik değişimler yalnızca üç gün içinde tamamen düzeldi. Doğrusu metabolik iyileşme, beyin saatinin ve öznel uykululuk hissinin iyileşmesinden fazlaca daha süratli gerçekleşti.
Vardiyalı çalışanlar yada sık tayyare yolculuğu yapanlar için, bu ne anlama geliyor?
Her araştırmada olduğu benzer biçimde bu çalışmada da bazı sınırlamalar var. İnsan emekleri, değişkenliği azaltmak için benzer özelliklere haiz katılımcıları içermeli. Değişik özelliklere haiz öteki grupların değişik tepkiler vermesi mümkün. Ek olarak zaman içinde ilgili oluşan gecikmelerin değişik sonuçlar doğurabileceği de göz önünde bulundurulmalı.
Gene de araştırma, sirkadiyen desenkroninin insan metabolizmasını negatif etkilediğini doğruluyor sadece bu metabolik bozulmanın uykululuk ve uyanıklıktaki değişimlerden daha hafifçe ve kısa süreli bulunduğunu gösteriyor. Bu bulgu, dünya genelinde vardiyalı çalışan yada fazlaca sık tayyare yolculuğu icra eden insanoğlu için mühim.
Sirkadiyen desenkronizasyona maruz kalan kişiler, uykululuk ve uyanıklık ritimlerini tekrardan ayarlamak için mevcut önerilere uymaya devam etmeli. Bu, günün belirli saatlerinde ışığa maruz kalmayı yada ışıktan kaçınmayı ihtiva eder. Yeni uyku programına uygun bir zamanda melatonin takviyesi almak da yararlı olabilir.
Tüm verilerden yola çıkarak, sıhhatli bireylerde, sirkadiyen desenkroninin niçin olduğu metabolik bozulmanın nispeten süratli bir halde düzeleceği öngörülebilir. Sadece sıhhatli bir beslenme düzenine haiz olmanın yanında mümkünse akşam geç saatlerde ve geceleri yiyecek yemekten kaçınılması gerekiyor.
Kaynak: ScienceAlert / Yapıt Şahin tarafınca Türkçeleştirildi
