Andre Breton – Türk Dili ve Edebiyatı

Andre Breton (D: 18 Şubat 1896 Tinchebray, Fransa – Ö: 28 Eylül 1966, Paris, Fransa) Ozan, tecrübe etme yazarı ve eleştirmen.

Andre Breton, 1920’lerde ve 1930’larda yayılan sürrealizm (gerçeküstücülük) akımının kurucusu ve en mühim kuramcısıdır.

1913’te College Chaptal’i bitirdikten sonrasında tıp öğrenimine başladı. I. Dünya Savaşı çıkınca tabanca altına alındı, ordunun ruh ve sinir hastalıktan merkezinde göreve getirildi. O dönemde Fransa’da azca tanınan Sigmund Freud’un yöntemlerini hastalar üstünde uygulama olanağı buldu. Nantes’da, görüşlerinden büyük seviyede etkilendiği nihilist Jacques Vache ve 1917’de ozan Guillaume Apollinaire ile tanıştı.

Freud’un bilinçaltı kuramının ve simgeci şiirin etkileriyle bir süre dadacılığı destekledi. 1919’da Louis Aragon ve Philippe Soupaull ile beraber Litteralure adlı dergiyi kurdu ve ilk kitabı Mont de Piete’yi (1919; Pieta Tepesi) yayımladı. Gerçeküstücü “otomatik yazı” tekniğinin ilk örneği olan ve Soupault ile beraber yazdıklan “Les champs magnetiques” (Manyetik Alanlar) adlı metin 1920’de Litterature’de yayımlandı.

Breton’a nazaran “otomatik yazı”nın amacı dış dünyanın uyanlarından ve her türlü denetimden kurtulan bilinçaltının kendini özgürce sergilemesiydi.

Breton 1921’de Viyana’ya gitti, orada Freud ile tanıştı. Gerçeküstücülüğün temel ilkelerini açıklamış olduğu Manifeste du surrealisme’de (1924; Gerçeküstücülük Bildirgesi) hareketi “sözle, yazıyla ya da başka bir şekilde düşüncenin gerçek işleyişini dile getirmeyi amaçlayan katıksız bir ruhsal otomatizm” olarak tanımlıyordu.

Ona nazaran gerçeküstücülük akım denetimi ve herhangi bir ahlaksal ya da güzel duyu tasa olmaksızın düşüncenin kendini ortaya koymasıydı. Batı sanatı ve düşüncesini belirleyen dualizme karşı çıkarak tekçi bir görüşü benimseyen Breton için, görünüşte birbirine aykırı konumdaki düş ile uyanıklık, bir çeşit salt gerçeklik olan gerçeküstü içinde kaynaşabilirdi.

Breton önderliğindeki gerçeküstücü sanatçılar, Paris’te Gerçeküstücü Araştırma Bürosu’nu kurarak burada çeşitli deneylere giriştiler. 1925’te çıkan Fransa-Fas Savaşı esnasında Fransız Komünist Partisi’nin (PCF) görüşlerini benimsediler.

Breton ile beraber Aragon ve Eluard benzer biçimde şairler 1927’de PCE’ye girdiler. Breton, 1928’de piyasaya çıkan gerçeküstücü romanı Nadja’da İçendi yaşamından yola çıkarak, günlük vakalarla ruhsal sapmalan düşsel bir planda kaynaştırmaya çalıştı. Eluard ile beraber yazdığı L’Immaculee Conception’da (1930; Günahsız Doğum) zihnin değişen düzensizliklerinin sözel anlatımını denedi.

1930’da yayımladığı Second Manifeste du surrealisme’de (İkinci Gerçeküstücülük Bildirgesi) gerçeküstücülüğü felsefi açıdan ele alarak hareketin fikir alanını genişletti. Bu bildirgede gerçeküstücü ilkelerden uzaklaştıkları sebebi öne sürülerek Antonin Artaud, Robert Desnos. Philippe Soupault benzer biçimde yazarları hareketten çıkardığını deklare etti. Onlar da beraber yayımladıkları Un Cadavre 1930; Bir Ceset) adlı broşürde Breton’u şiddetle eleştirdiler.

1930’da Le Surrealisme au service de la Revolution (Gerçeküstücülük Devrimin Hizmetinde) adlı dergiyi yayımlayan Breton, gerçeküstücülüğün devrimci, fakat bağımsız bir hareket bulunduğunu savundu ve PCF’nin görüşlerini benimseyen Aragon ile anlaşmazlığa düştü. Marksist görüşlere olan yakınlığını sürdürmekle beraber, 1935’te PCF ile bağlarını tümüyle kopardı. Bir yıl sonrasında Londra’da gerçeküstücü bir sergi açtı; Kanarya Adaları ve İsviçre’de konferanslar verdi.

1932’de Les Vases communicants’da (Bileşik Kaplar) ele almış olduğu düş ile gerçeklik arasındaki ilişkiyi, 1937’de piyasaya çıkan L’Amour fou’da (Deli Aşk) tekrardan yorumladı. 1938’de Paris’te düzenlenen ve 14 ülkeden 70 sanatçının katılmış olduğu Internasyonal Gerçeküstücülük Sergisi, akımın doruğu oldu.

Breton aynı yıl gittiği Meksika’da Troçki’yle beraber Bağımsız Devrimci Sanat Federasyonu’nu kurdu. Fransa’ya dönünce yayımladığı Antologie de l’humour noir (1940; Kara Gülmece Antolojisi) hükümetçe yasaklandı. Fransa’nın Almanlar tarafınca işgal edilmesi üstüne Breton 1941’de New York’a gitti. Orada Max Emst, Marcel Duchamp ve David Hare benzer biçimde sanatçılarla beraber VVV adlı gerçeküstücü dergiyi çıkardı. 1942’de Yale Üniversitesi’nde “Situation du surrealisme entre les deux guerres” (İki Cenk Arasındaki Dönemde Gerçeküstücülüğün Durumu) adlı bir konuşma vererek gerçeküstücülüğün ulaşmış olduğu yeni konumu söyledi. New York’ta Prolegotnenes â un troisieme manifeste (1942; Üçüncü Bildirgeye Giriş) adlı yeni gerçeküstücü bildiriyi yayımladı. 1946’da Paris’e döndü ve Internasyonal Gerçeküstücülük Sergisi’ni düzenledi (1947). Ertesi yıl tüm şiirleri Poemes (Şiirler) adıyla yayımlandı.

II. Dünya Savaşı sonrasında gerçeküstücülük, varoluşçuluğun etkisiyle yaygınlığını mühim seviyede yitirdi. Breton’un yanında eski arkadaşlarından yalnızca Benjamin Peret kalmıştı. Gene de Breton, yaşamının sonuna değin gerçeküstücü ilkeleri savunmayı sürdürdü.

Öteki Eserleri

• Kuramsal yazılarını toplamış olduğu Les pas perdus (1924; Yitik Adımlar) ve Legitime Defense (1926; Meşru Müdafa),
• otomatik şiir tekniğini sürdürdüğü L’Union libre (1931; Özgür Birleşme), Le Revolver â cheveaux blancs (1932; Ak Saçlı Tabanca), L’Air de l’eau (1934; Suyun Havası),
• gerçeküstücülüğün ilkelerini açıklamış olduğu Qu’estce que le surrealisme? (1934; Gerçeküstücülük Nedir?), Ode â Charles Fourier (1947; Charles Fourier’ye Od), Du surrealisme en ses ceuvres vives (1953; Yaşayan Yapıtlarında Gerçeküstücülük),
• Albert Camus‘nun L’Homme revolte (Başkaldıran İnsan) adlı yapıtını eleştirdiği Flagrant delit (1953; Suçüstü),
• düzyazılarından oluşan La Cle des champs (1953; Kırların Anahtarı) sayılabilir.

1928 de piyasaya çıkan ve Yves Tanguy, Salvador Dali’ benzer biçimde ressamları tanıttığı “Le surrealisme et la peinture” (Gerçeküstücülük ve Fotoğraf) adlı metni geliştirerek yazdığı kitap, 1965’te aynı adla yayımlandı.

Dünya Edebiyatı