Yarım milyon yıl yada daha ilkin, erken insan ataları atları ilk silahlar olan tahta mızraklarla avladılar ve elde ettikleri kemikleri ilk aletlerinin yapımında kullandılar. Geç Paleolitik Çağ’da, kısaca günümüzden 30 bin yıl kadar ilkin, antik sanatçılar esin kaynağı olarak yırtıcı atları seçmişlerdi. O şekilde ki atlar, Avrasya mağara sanatında en sık tasvir edilen hayvanların en başlangıcında gelmekte. İnsanlık zamanı süresince insan toplumları üstünde atlardan daha derin bir tesir yaratan hayvan olmadı. Iyi mi evcilleştirildikleri üstüne meydana getirilen araştırmalar ise hala devam etmekte.
Atlar ilk evcilleştirilmelerinin peşinden İç Asya’nın otlaklarında göçebe yaşamının temeli haline geldi ve harp otomobili, eyer ve üzengi şeklinde teknolojideki mühim ilerlemeler, atların antik dünyanın büyük bölümünde gezi, yazışma, ziraat ve harp için birincil hareket aracı haline gelmesine destek oldu.
Okyanus yolculuklarının yardımıyla bu hayvanlar sonunda her büyük kara parçasının kıyılarına, hatta kısa bir süreliğine Antarktika’ya bile ulaştı.
Yayıldıkça atlar ekolojiyi, toplumsal yapıları ve ekonomileri daha ilkin asla görülmemiş bir ölçekte tekrardan şekillendirdi. Netice olarak, toplumdaki neredeyse evrensel rollerinin yerini yalnızca endüstriyel makineleşme alabildi.
Atların ortak insanlık hikayemizi şekillendirmedeki çok önemli etkisinden yola çıkan William T. Taylor, “Hoof Beats: How Horses Shaped Human History” adlı kitabında atların ne vakit, niçin ve iyi mi evcilleştirildiğini masaya yatırıyor. Onları anlamanın önemini, “İçinde yaşadığımız dünyayı anlama yolunda mühim bir adım” olarak ifade eden Taylor, “Bunu başarmak şaşırtıcı derecede zorlayıcı oldu. Yeni kitabımda benim şeklinde bilim adamlarının bu öykü hakkında bildiğimizi düşündüğümüz şeyleri gözden geçiren yeni arkeolojik kanıtları bir araya getiriyorum” diyor.
Atların evcilleştirilmesi hipotezi
Seneler süresince, at evcilleştirmesinin ihtimaller içinde başlangıç noktası olarak Dünya’nın derhal her yeri olarak önerildi; on binlerce yıl ilkin başlamış olan bu yolculukta Avrupa da Suudi Arabistan da Anadolu da Çin de hatta ABD da aşağı yukarı benzer zamanlarda bir başlangıç noktası olarak kabul edilmekteydi.
Fakat bu genel kanının aksine at evcilleştirme mevzusunda en baskın model, “Kurgan hipotezi” olarak da malum Hint-Avrupa hipotezi olarak öne çıkıyor. MÖ 4 bin senesinde yada daha öncesinde Batı Asya ve Karadeniz bozkırlarında yaşayan ve “kurgan” adında olan büyük gömüt höyükleri inşa eden Yamnaya halkının at sırtında gezdirilmiş olduğu ileri sürülmekte.
Hikayeye bakılırsa, bu ilk binicilerin yeni keşfedilen hareketliliği, kıta süresince büyük göçlerin hızlanmasına destek oldu ve atalarımızın Hint-Avrupa dillerini ve kültürlerini Avrasya’ya dağıttı.
Peki ilk at evcilleştirmesi için Kurgan hipotezini destekleyen gerçek kanıt ne? Bu aşamada en mühim ipuçlarının bir çok, arkeozooloji olarak malum bir disiplin vasıtasıyla antik hayvanların kemiklerinden ve dişlerinden geliyor. Son 20 senedir arkeozoolojik veriler, atların ilk kez Kazakistan’daki Botai kültürü bölgelerinde evcilleştirildiği fikrinde birleşiyor şeklinde görünüyordu. Bilim adamları, MÖ 4. bin yıla tarihlenen bölgelerde fazlaca oranda at kemiği buldu.
Bununla beraber değişik ikna edici dolaylı kanıtlar da birikmekteydi. Arkeologlar eski ağılların bir parçası olabilecek çit direği deliklerine benzeyen kanıtlar keşfettiler. Ek olarak izotop ölçümlerine bakılırsa yazları kısaca evcil atlardan süt toplanabildiği dönemde birikmiş yağlı kalıntıları içeren seramik parçalar da bulunmuş oldu.
Sadece erken at evcilleştirmesinin bilimsel kanıtı, bazı Botai atı dişlerinde ve çene kemiklerinde bulunan bir takım değişiklikti. Birçok çağıl ve antik binilmiş atın dişleri şeklinde, Botai atı dişleri de bir dizgin ağızlığı yada gem tarafınca aşındırılmış şeklinde görünüyordu.
Bir araya geldiklerinde veriler, MÖ 3 bin 500 civarında Şimal Kazakistan’da at evcilleştirme fikrine kuvvetli bir halde işaret ediyordu; söz mevzusu bölge tam olarak Yamnaya anavatanı olmasa da, temel Kurgan hipotezini sağlam tutmaya kafi gelecek bir coğrafi yakınlıktı.
Sadece Botai hikayesinin hiçbir vakit tam olarak örtüşmeyen bazı yönleri de mevcut. Başlangıçtan itibaren, birkaç emek harcama Botai’de bulunan at kalıntılarının cinsiyet açısından karışımının bir çok sonraki pastoral kültürde bulunanlardan değişik bulunduğunu gösterdi: Botai, çoğunlukla sıhhatli üreme çağlarında olan adam ve dişi atlar içinde eşit olarak bölünmekteydi.
Bu şeklinde sıhhatli, üreme çağındaki hayvanları tertipli olarak öldürmek üreme sürüsünü mahveder. Sadece bu demografik karışım avlanan hayvanlar içinde yaygındır. Bazı Botai atlarının kaburgalarında mızrak uçları bile vardı; bu da onların kontrollü bir katliamdan ziyade avlanarak öldüklerini göstermekte.
Bu çözülememiş problemler, Botai kültürünü at evcilleştirmeye bağlayan temel düşünce birliğinin üstünde gölge şeklinde duruyor.
Yeni bilimsel araçlar daha çok sual ortaya çıkarıyor
Son yıllarda arkeolojik ve bilimsel araçların hızla gelişmesiyle Botai, Yamnaya kültürleri ve insan-at hikayesinin ilk bölümleri ile alakalı temel varsayımlar adeta altüst oldu. Ilk olarak, gelişmiş biyomoleküler araçlar, Botai’de yaşananların, günümüzde yaşayan atların evcilleştirilmesiyle pek ilgisi olmadığını gösteriyor.
2018 senesinde meydana getirilen nükleer genom dizilimi, Botai atlarının evcil atların değil, atın yırtıcı akrabası olan bozkır sakini ve en azından kayıtlı tarihte hiçbir vakit evcilleştirilmemiş olan Przewalski atının atası bulunduğunu ortaya koymakta. Taylor şu eleştiri detayı paylaşıyor:
Hemen sonra meslektaşlarımla beraber Botai’de at binmeyle ilişkilendirilen iskelet özelliklerini tekrardan ele aldığımızda, benzer sorunların Şimal ABD’da buzul çağındaki yırtıcı atlarda da görüldüğünü fark ettik; bu atlara kesinlikle asla binilmemişti.
At binmenin dişlerde ve çene kemiklerinde fark edilebilir değişikliklere yol açabilmesine karşın, Botai atlarında görülen ufak sorunların makul bir halde organik varyasyona yada yaşam öyküsüne bağlanabileceğini korumak için çaba sarfeden Taylor ve meslektaşları, söz mevzusu bulguyla şu suali tekrardan gündeme getirdi: Botai’de atlar yük taşımacılığında mı kullanılıyordu?
Kurgan hipotezini geçmişte bırakmak
Son birkaç senedir, at evcilleştirilmesine ilişkin arkeolojik kayıtlara anlam vermeye çalışmak giderek daha tutarsız bir sorun haline geldi. Mesela 2023 senesinde arkeologlar, Yamnaya ve erken Doğu Avrupa mezarlarında bulunan insan kalça ve bacak iskelet sorunlarının, Kurgan hipoteziyle tutarlı olarak atlı binicilerde bulunan sorunlara fazlaca benzediğini kaydetti.
Sadece bu tür sorunlara, Yamnaya dönemindeki yerleşim yerlerinde bulunan sığır otomobilleri da dahil olmak suretiyle, öteki hayvan taşımacılığı türleri de niçin olabilir. Peki arkeologlar bu tutarsız sinyalleri iyi mi yorumlamalı?
Daha net bir fotoğraf düşündüğümüzden daha yakın olabilir. Haziran 2024’te Nature dergisinde gösterilen erken Avrasya atlarının detaylı bir genomik emek vermesi, Yamnaya atlarının DOM2 soyu olarak malum ilk evcil atların ataları olmadığını gösteriyor. Yamnaya atlarında, akraba evliliğiyle bağlantılı değişimler şeklinde üreme üstünde yakın kontrole dair genetik bir kanıt görülmedi.
Bunun yerine, ilk DOM2 atları, Yamnaya göçlerinden fazlaca sonrasında ve arkeolojik kayıtlarda atların ve harp otomobillerinin ilk gömülmelerinden ilkin, MÖ 2 binden derhal evvel ortaya çıktı.
Şimdilik tüm kanıtlar, atın evcilleştirilmesinin muhtemelen Karadeniz bozkırlarında gerçekleştiği, sadece bunun Kurgan hipotezinin gerektirdiğinden fazlaca ondan sonra gerçekleştiği fikrinde birleşiyor şeklinde görünüyor.
Kısaca öne sürülene bakılırsa atlar üstündeki insan kontrolü, MÖ ikinci bin senenin başlarında Avrasya’da atların ve harp otomobillerinin patlayıcı bir halde yayılmasından derhal ilkin başladı.
Normal olarak hala çözülmesi ihtiyaç duyulan daha fazlaca şey var. Son çalışmada, yazarlar nesil süresi (esasen, bir hayvan popülasyonunun yavru üretmesinin averaj olarak ne kadar sürdüğü) için genetik tahminlerdeki dalgalanmalar şeklinde Botai verilerinde bazı gülünç örüntülere işaret ediyor.
Bunlar, Botai halkının yırtıcı Przewalski atlarını hala yetiştirdiğini, sadece yalnızca et için yetiştirdiklerini bunların ulaşımda bir rol oynamadığını mı gösteriyor? Bir ihtimal. Gelecekteki araştırmalar bizlere kati olarak informasyon verecektir. Her iki durumda da, bu tutarsız sinyallerden bir fikir açıkça ortaya çıktı: İnsan-at hikayesinin ilk bölümleri tekrardan anlatılmaya hazır.
Kaynak: Science Alert, The Conversation / Metin Aktaşoğlu tarafınca yerelleştirildi