Cümle Türleri
Kurallı Cümle :
Yüklemi sonda olan cümlelere, kuruluşları yönünden, düz cümle denir. Örnek : Günler günleri, aylar ayları kovaladı.
Sembolistler, anlamdan çok şiirde ahenge önem vermişlerdir.
Kısa ve özlü sözle, çok şey anlatma sanatına icaz denir.
Önemli olan etkiyi aşmak, kendine özgü bir şiire ulaşmaktır.
Devrik Cümle :
Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir. Devrik cümlede yüklem başta da ortada da olabilir, ama sonda olamaz. Kurallı cümlelere göre daha akıcı olduğundan, devrik cümleler genellikle şiir türünde kullanılır. Örnek :
Neden böyle düşman görünürsünüz, yıllar yılı dost bildiğim aynalar?
İki kapılı bir handa, gidiyorum gündüz gece.
Gezer bağdan bağa, çoban çeşmesi.
Gördüğüm, sihirbaz gibi geçtiğini üç kızın.
Ara Sözlü Cümle :
Bir cümlenin anlamına açıklık getirmek amacıyla, o cümlede açıklayıcı bir söz ya da bir cümle kullanılır. Bu açıklayıcı unsurlar söz biçimindeyse ara söz, cümle biçimindeyse ara cümle adını alır. Ara söz, yüklem dışında daima bir öğenin açıklayıcısı olarak kullanılırken o öğeyle aynı görevde bulunur. Örnek :
§ Sınıftaki birkaç kişi, tembel olanlar, bu duruma itiraz etti.
§ Bu işe Ayşe’yi – herkesin dedikodusunu yapan o kızı – karıştırmayın.
§ Sana, en yakın arkadaşıma, güvenmekle hata etmişim.
Ara cümle ise yalnızca cümlenin anlamına açıklık kazandırır. Cümlenin herhangi bir öğesi olamaz. Örnek : O zaman vecd ile bin secde eder – varsa – taşım.
Ülkemiz, üç yanı denizlerle çevrilidir, yavaş yavaş çöle dönüyor.
Bizim patron, yalnızca gördüğüne inanır, bu dedikoduya inanmayacaktır.
UYARI : Ara söz ve ara cümlelerin başında ve sonunda ya “, …,” ya da “- … –“ işaretleri kullanılır. Ara söz ve ara cümlelerin cümleden atılması cümleyi biçimsel yönden etkilemez, yalnızca anlamı etkiler.
Eksiltili Cümle :
Başta yüklem olmak üzere herhangi bir öğe (özne, nesne, tümleçler) anlatıdan düştüğünde eksiltili cümleler oluşur.
Eksiltili cümle çoğu zaman bir sorunun karşılığı olarak kullanılır. Örnek :
– Ali geldi mi?
– Gelmedi.
– Kitabı beğendin mi?
– Beğendim.
– Sinemaya gidelim mi?
– Gidelim.
– Kim okuyacak?
– Ben.
Eksiltili cümlede bir olgunun önemi belirtilebilir veya bir konuya dikkat çekilebilir. Ancak bu, genel olarak yüklemin düşmesiyle ortaya çıkar. Örnek :
Haydi çocuklar bize (gidelim).
Ev yapacaksan tuğladan (yap), kız alacaksan Muğla’dan (al).
Tarlayı taşlı yerden, kızı kardeşli yerden (alma).
Kimi zaman, ki bağlacından sonra gelmesi gereken sözler kullanılmaz. Anlatım güç kazanır ve eksiltili cümle oluşur. Örnek : Ona öyle bir baktım ki…
Adam içeri bir girdi ki…
Yüklemlerine Göre Cümleler :
Bir cümlenin yükleminde çekimli bir eylem ya da ekeylemle çekimlenmiş bir ad veya ad soylu sözcük olabilir. Bu sözcük türüne göre cümleler iki grupta incelenir.
Ad (isim) Cümlesi :
Yüklemi ekeylemle çekimlenmiş bir ad ya da ad soylu sözcüğün bulunduğu cümlelerdir. Örnek : Bu yaşlı kadın, olayın tek tanığıymış.
Çalışmak, başarının temelidir.
Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır.
Toprak eğer uğrunda ölen varsa vatandır.
Eylem (Fiil) Cümlesi :
Yüklemi çekimli bir eylem ya da eylem grubu olan cümlelerdir. Her türlü hareket iş, oluş eylem cümleleriyle karşılanır. Bu nedenle eylem cümleleri, ad cümlelerine oranla daha fazla kullanılır. Örnek : Bir adım daha yaklaşınca tanıdım.
Anlattığı fıkralarla çocukları güldürdü.
Bu kazağı değil, kırmızı olanı tercih ederim.
Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle.
Yapılarına Göre Cümleler :
Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok yargı vardır. Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır. Cümle yapısını anlamak için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarını bilmek gerekmektedir.
Temel Cümle: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir.
Daha öz bir ifadeyle temel cümle yüklemdir.
Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin
ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümle denir. Yan cümle temel cümledeki yargıyı
güçlendiren, açıklayan, bütünleyen ve türlü yollarla temel cümleye bağlanan cümledir.
Örnek: Ava giden avlanır. (Ava gitmek bir yan cümledir ama cümlede asıl yargı anlamaktır.)
Irmağa giden yol, kasabadan kurtulunca, göz alabildiğine uzanan sayısız şeftali bahçeleri
arasından geçerdi. (Altı çizili ve koyu yazılan yargılar yan cümledir. Asıl yargı geç- tir.)
1. Basit Cümle (Tek Yüklemli Cümle)
Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir. Basit cümleler tek yargı bildirdiğinden tek yüklemden
oluşur. Bu yüklem, çekimli bir fiil ya da ek fiil almış isim soylu bir sözcük veya söz grubu olabilir. Basit
cümlelerde, yüklemin dışında, sözcük olarak fiilimsi (eylemsi) yer almaz. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili
sözcüklerde bir yargı vardır.
Örnek: Âşıklar dalgın olur.
Galiba Kumrucuğumu getiriyorlar.
2. Birleşik Cümle
Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle
denir. Cümlenin temel yargısı dışında bir veya birkaç yargısı bulunur. Bazen fiilimsi, alıntı cümle, “ki”
bağlacı ve şart eki bu yargıyı oluşturabilir.
Örnek: Eee, gülü seven dikenine katlanır. (fiilimsi ile)
Niye olduğunu bilmeden tam yine koşmaya başlayacaktım ki, yıkık sur kapısını gördüm
yanımda. (bağlaç olan ki ile)
Artık “Ev alma komşu al.” atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum. (alıntı cümle ile)
Yedi mahalle bir araya toplanıp da kırk gün kırk gece anlatsak bu dert yine bitmez… (şart eki ile)
3. Sıralı Cümle
Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgülle (;) bağlanması
sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir. Sıralı cümlelerin en az iki yüklemi vardır.
Örnek: Allah’tan bugün nikâhımız kıyıldı, az kalsın telâştan nikâhsız güveyi girecektim.
4. Bağlı Cümle
Aralarında anlam ilgisi bulunan basit veya birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla
oluşan cümlelere bağlı cümle denir. Bağlı cümlenin birden çok yüklemi vardır.
Örnek: Aman efendim, ben kendi suçumu anladım ama onun suçu n’oluyor anlayamadım?
Anlamlarına Göre Cümleler : Cümleler, anlamları yönünden cümlede anlam ünitesinde ele alınıp incelenmiştir. Biz bu bölümde yalnızca örneklerle bu cümleleri tekrar edelim.
Olumlu Cümle : Örnek : Her şey gibi bu acı da unutulup gider bir gün.
Senin ne dolaplar çevirdiğini bilmiyor değilim.
Olumsuz Cümle : Örnek : Kim demiş, onun tembel bir öğrenci olduğunu.
İnsan vatanına hizmet etmekten usanır mı hiç.
Soru Cümlesi : Örnek : Davet etsek bizim eve gelir mi dersiniz?
Bu soruyu hangi yoldan çözeceksin?
Koşul (Şart) Cümlesi : Örnek : Derdini söylemeyen derman bulamaz.
Ona baktıkça seni hatırlıyorum.
Dilek (İstek) Cümlesi : Örnek : Biz de onunla gidelim.
Hayırlısıyla askerliğini bitirip gelsin de…
Emir (Buyruk) Cümlesi : Örnek : Burayı derhal terk edin.
İşini bitirir bitirmez yanıma gel.
Ünlem Cümlesi : Örnek : Tüh, nasıl unuttum!
İmdat, kurtaran yok mu!
Cümle Türleri (Cümle Çeşitleri) Konu Anlatımı Soru Çözümleri
Cümlenin Yapısı Konu Anlatımı Soru Çözümleri
