Bilim adamları senelerdir SDSS1335+0728 adlı galaksinin, seri numaralı kod adı kadar benzersiz bulunduğunu düşünüyordu.
Bu galaksi, daha ilkin hiçbir galaksini yapmadığı bir şey yapmış oldu: 300 milyon ışık yılı uzağımızdaki bu “komşu” aniden ışıklarını yaktı! Bu ortalama beş yıl ilkin gerçekleşti ve aradan geçen süre süresince yalnız daha da parlaklaştı.
Astronomlar, galaksinin merkezindeki uyuyan devasa kara deliğin uyanışına şahit olduklarını düşünüyor. Daha ilkin kimse bir kara deliğin uyanışına şahit olmamıştı.
Avrupa Cenup Gözlemevi’nden gökbilimci Paula Sánchez Sáez şöyleki diyor: “Senelerce uzak bir galaksiyi gözlemlediğinizi düşünün. Bu galaksi devamlı sakin ve hareketsiz görünüyor. Sonrasında birden çekirdeğinin parlaklığı süratli bir değişiklik gösteriyor ve bu daha ilkin gördüğümüz tipik vakalara asla benzemiyor.”
Astronomlar yıldızların aniden parlaklaşmasını ya da kararmasını görmeye alışkın. Öteki galaksiler de bir süpernova sonrasında ya da bir kara delik bir yıldızı yuttuğunda anlık parlamalar yaşayabiliyor, fakat bu vakalar genel anlamda bir kaç gün ya da ay sürüyor. NASA’nın Swift ve Chandra X-ışını gözlemevi ve öteki yer ve uzay teleskoplarını kullanarak bu yaşananı gözlemleyen bilim adamlarına bakılırsa tüm galaksinin aydınlanması ve senelerce parlak kalması kesinlikle benzeri olmayan bir durum.
Sánchez Sáez, Astronomi ve Astrofizik dergisinde gösterilen yeni bulguların baş yazarı.
Kara delikler evrendeki en anlaşılmaz fenomenlerden biri. Bir gezegen ya da yıldız benzer biçimde yüzeye haiz değiller. Bunun yerine “vaka ufku” adında olan, geri dönülmenin olanaksız olduğu bir sınıra sahipler. Eğer bir şey bu noktaya oldukça yaklaşırsa, içine düşer ve deliğin çekiminden asla kaçamaz.
En oldukça rastlanan kara delik türü yıldız kaynaklı kara deliktir ve devasa yıldızların süpernova patlamalarında ölmeleriyle ortaya çıkarlar. Patlayan yıldız kendi içine çöker ve materyali oldukça minik bir alana sıkışır.
“Bu devasa canavarlar genel anlamda uyku halinde olur ve direkt görünmezler.”
Güneşten milyonlarca hatta milyarlarca kat daha büyük olan süper kütleli kara deliklerin iyi mi oluştuğu ise daha da gizemli bir durum. Pek oldukça astrofizikçi ve kozmolog bu görünmez devlerin neredeyse tüm galaksilerin merkezinde dolaştığını düşünüyor. Son Hubble Uzay Teleskobu gözlemleri, süper kütleli kara deliklerin, yeni yıldızların hızla bir araya gelmiş olduğu yıldız patlaması galaksilerinin tozlu çekirdeklerinde başladığı teorisini destekliyor, fakat bilim adamları hâlâ buna şüpheli yaklaşıyor.
SDSS1335+0728’in artan parlaklığını daha iyi idrak etmek için, ekip arşiv verilerini tarayıp bir taraftan da galaksinin Aralık 2019’da yaşamış olduğu ani değişimden önceki ve sonraki döneme dair yeni gözlemlerine baktı. Başak ekip yıldızı içindeki galaksinin yalnız ultraviyole, görülebilir ve kızıl ötesi dalga boylarında ışıklar saçmakla kaldığını görmekle kalmadılar ek olarak Şubat ayından bu yana X-ışını yaydığını da tespit ettiler.
Şili’de Diego Portales Üniversitesi’nden araştırmanın eş yazarı Claudio Ricci açıklamasında şöyleki diyor: “Bu devasa canavarlar genel anlamda uyuyor oluyor ve görünmüyorlar. SDSS1335+0728’in durumunda ise devasa kara deliğin uyanışına şahit oluyoruz, aniden çevresindeki gazdan beslenmeye başladı ve oldukça parlak hâle geldi.”
Ekip araştırmasına devam etmeyi ve öteki ihtimaller içinde açıklamaları elemeyi planlıyor. Kimileri galaksinin bu parlaklaşmasının anormal şekilde uzun “gelgit bozulması vakasından” kaynaklandığını düşünüyor. Bu vaka, bir yıldızın kara deliğe oldukça yaklaşıp, vahşice “parçalanması” ile yaşanıyor.
Ya da kim bilir bunun sebebi daha ilkin görülmemiş, keşfedilmeyi bekleyen yeni bir fenomendir.
Kara delikler yalnız yarım yüzyıl ilkin bilimsel olarak kabul edilmiş bile değildi. Şimdi ise Dünya üstündeki devasa, oldukça sayıdaki senkronize uydu çanakları ile fotoğrafları bile çekiliyor. İnsanlık, Samanyolu Galaksisi merkezinde yer edinen “kendi” kara deliği olan Sagittarius A*’yı ilk kez 2022 senesinde görmüş oldu.
SDSS1335+0728’de neler yaşandığını çözmek, bilim adamlarına böylesi bir olayın kendi galaktik evimizde yaşanıp yaşanmayacağına dair informasyon sağlayabilir.
Sánchez Sáez şöyleki diyor: “Farklılıkların doğası ne olursa olsun, uzaktaki bu galaksi kara deliklerin iyi mi büyüyüp değiştiğine dair kıymetli bilgiler sağlıyor.”
Elisha Sauers’in haberini Erinç Eröz Türkçeleştirdi