İsmin halleri (Hal Durum Ekleri) Nedir Hakkında Geniş Detaylı Informasyon
İsimleri isimlere, edatlara ve çoğu zaman fiillere (eylemlere) bağlayan cümle içinde ismin değişik anlam ilişkileri kurmasını elde eden eklere isim hal ekleri (durum ekleri) denir. İsmin bu ekleri alara kazanılmış olduğu yeni görevlere de ismin halleri denir.
Hal ekleri ekler ismin görevini değiştirirken anlamında değişim yapmaz. Bu ekleri insanların giydirilmiş olduğu giysilere benzetebiliriz: Iyi mi biz hava şartlarına, gittiğimiz yere, yaşımıza gore değişik giysiler giyorsak ismler de kullanıldıkları cümleye gore değişik hal ekleri alırlar.
Bizlerin değişik giysiler giydiğimizde değişmeyip aynı kalması şeklinde adlar de değişik hal ekleri aldığında değişmez. Aynı anlamını korur. Hal ekleri meşhur ve ünsüz uyumlarına uyarak isimlere eklenmiş olur.
Hususi isimlere ve kısaltmalara gelen hal ekleri kesme işaretiyle ayrılır.
İsimler, cümle ögesi olarak vazife alırken beş değişik durumda karşımıza çıkmaktadır.
İsmin (-i) Belirtme Durum Eki ( Yükleme Hal Eki )
İsme bir belirlilik kazandırarak kendinden sonraki fiile bağlar ve ismin o fiilin tesiri altında bulunduğunu gösterir.
‘Kâğıdı yırttım.” cümlesinde -ı belirtme eki malum bir kağıdın yırtıldığını göstermektedir.
“Kâğıt yırttım.” Cümlesinde ise herhangi bir kağıt yırtıldığı anlaşılmaktadır
Belirtme eki -i ile iyelik eki olan -i karıştırılmamalıdır
“Bu Ayşe’nin kalemi” cümlesinde kalemin Ayşe’ye ilişkin olduğu anlaşılır.
“Bu kalemi Ayşe’ye ver.” Cümlesinde kalemin verme eyleminden etkileneceği belirtilmektedir.
İsmin (-e) Yönelme Hal Eki ( Yaklaşma Durumu Eki )
İsmi fiile şu demek oluyor ki yükleme bağlayan ve çoğu zaman fiilin isme doğru yaklaştığını, yöneldiğini gösteren ismin halidir. “Eve gidiyorum” cümlesinde isme eklenen -e eki adı fiile bağlayarak gitme eyleminin eve doğru yöneldiğini gösterir. Bu eke yaklaşma durum eki yada öteki adıyla belirtme hal eki denir.
İsmin -e durumu, çoğu zaman, fiilin yönünü gösterir; sadece onun anlam sınırı oldukça geniştir. -e durumu, adı fiile
a)Amaç ilgisi ile bağlar: “Çocuğa iskarpin yaptırdım.”
b) Fiyat ve karşılık ilgisi ile bağlar:
“Beş liraya aldım.”
c) Vakit ilgisi ile bağlar: “Toplantı, pazara kaldı.”
ç) Yer ilgisi ile bağlar: “süprüntüleri şuraya buraya dökme!.”
d) Mecaz ilgisi ile bağlar:
“Bu sözler, kaleme gelmez.”
ismin -e hali, adı çoğu zaman fiile bağlar; sadece adı var, yok, gerek, lazım şeklinde kelimelere bağladığını da görmekteyiz:
“Köpeğe et var, kediye yok”
“Bu kitap, Ahmet’e lazım. “
Bundan başka, -e durumu, zarf görevli öbekler, kalıplaşmış sözler de kurmaktadır:
Eve doğru, bana gore, enine boyuna, nefes soluğa,
akşama sabaha, öteye beriye, bunun uzerine, göze batmak…
İsmin (-de) Bulunma Durum Eki (Kalma Hal Eki)
adı fiile bağlayan ve çoğu zaman fiilin kendi içinde, üstünde, üstünde gerçekleştiğini belirtmek için ismin girmiş olduğu durumdur.
“Kulübede yaşıyorlarmış.” Cümlesinde, kulübe Kelimesine eklenmiş olan -de eki, kulübe kelimesini fiile bağlamakta ve yaşama eyleminin kulübede gerçekleştiğini göstermektedir.
İsmin -de hali, çoğu zaman fiilin oluştuğu yeri gösterir.
sadece onun çeşitli kelimeler içinde türlü anlam ilgileri kurduğu da görülmektedir.
a) Uzunluk düşüncesi verir:
“üç kilometre uzunluğunda yol”
b) Süre düşüncesi verir:
“Altmış beş yaşlarında emekliye ayrıldı”
c) Vakit düşüncesi verir: “istanbul, 1453’te fethedildi.”
ç) Durum düşüncesi verir:
“işler, yolunda gidiyor.”
“Bu durumda gidemezsiniz.”
d) Yer düşüncesi verir:
“Bir gece, Edirne’de kalmış.”
ismin -de durumu, çoğu zaman, adı fiile bağlar; sadece adı var, yok, gerek, lazım şeklinde kelimelere bağladığını da görmekteyiz:
“Sokakta gürültü var, evde yok.”
“Bu ses, sana sahnede lazım. “
İsmin -de durumu, çoğu zaman, adı fiile bağlar. Bazı cümlelerde eylem söylenmez bu cümlelerde de -de durumu adı bu gizli saklı fiillere bağlamaktadır.
Bu tablo, duvarda güzeldir = Bu tablo, duvarda bulunmuş olduğu müddetçe güzeldir.
Tencerede yumurta = tencerede pişmiş yumurta.
Bundan başka, -de durumu, zarf öbekleri ve kalıplaşmış sözler de kurmaktadır:
El elde, baş başta,, eninde sonunda kırk yılda bir
haftada bir, dillerde dolaşmak, elde avuçta kalmamak..,
İsmin -den Ayrılma (Çıkma Uzaklaşma Hali) Durumu Eki
İsmin -den hali, adı fiile bağlayan ve çoğu zaman fiilin kendinden uzaklaştığını, ayrıldığını belirtmek suretiyle ismin girmiş olduğu durumdur.
“Beyaz perdeden geliyor.” Cümlesinde, beyaz perde kelimesine eklenmiş olan -den eki, beyaz perde kelimesini fiile bağlamakta ve gelmek işinin beyaz perdeden başladığını göstermektedir.
Bu bakımdan, bu durum, ismin -e durumunun karşıtı gibidir.
-den durum eki, çoğu zaman, fiilin çıkıp uzaklaştığı yeri gösterir;
fakat bunun yanı sıra, onun her çeşit kelime içinde türlü anlam ilgileri kurduğu da görülmektedir.
a) Bir adı bir fiile sebep düşüncesiyle bağlar:
“Korkudan yanına geldi.”
b) Bir adı bir fiile miktar düşüncesi ile bağlar:
“Bu yemekten yedim o hoşaftan içmedim.”
c) adı fiile vakit düşüncesi ile bağlar:
“Vapur, akşamdan gitti.”
“Bu kanun, Tanzimat Süreci’nden kalmadır”
d) adı fiile fiyat düşüncesi ile bağlar:
“Karpuzun kilosunu yüzden almış.”
“Elmanın kilosunu kaçtan taşıtmış”
e) Adı fiile karşılık, karşılık düşüncesiyle bağlar:
“Bu kitabı, kaç liradan almış”
f) Bir varlığın ya da
ona dair bir şeyin bir cinsle ilgisini gösterir:
“Kurt, köpek cinsinden bir hayvandır.”
g) Bir durumun genel nitelikle ilgisini gösterir:
“Yüksek faziletlerden biri de iyilikseverliktir.”
ğ) iki kelimeyi üstünlük, aşama düşüncesi ile bağlar: “Evden.yüksek kulübe.”
“Sirkeden ekşi erik.”
h) adı fiile süre düşüncesi ile bağlar:
“Bir yıl, on iki aydanibarettir.”
“Yedi gün, yedi günden oluşur.”
I) Nesnelerin neyden yapıldığını gösterir:
“kışlıklar yünden, yazlıklar pamuktan yapılır.”
-den durumunun belirteç öbekleri ve kalıplaşmış sözler kurduğunu da görmekteyiz:
Sabahtan sabaha, akşamdan akşama, öte taraftan ,
beri taraftan, gözden düşmek, ekmek elden, su gölden…
İsmin Yalın Durumu (Adın Yalın Hali)
İsimin, hal eklerinden hiçbirini almadığı durumu yalın durumdur. Çoğul eki ve iyelik eki alan adlar öteki hal eklerini almadığı için yalın sayılır. Yalın durumdaki adlar cümlede şu görevlerde bulunabilir.
a) ismin eylemden etkilendiğini gösterir
“Kuş vuruldu”
b) ismin bir eylemi gerçekleştirdiğini gösterir
“Kuş ötüyor”
C) ismin tanımlandığını gösterir
“Kuş bir hayvandır.”
d) ismin vakit zarfı bulunduğunu gösterir.
“Okula dün gittim.”
BAŞKA BİR KAYNAK:
Hal Ekleri:
İsimler kelime grupları ve cümleler içinde öteki kelimelerle münasebetleri esnasında, münasebetin cinsine gore, çeşitli hallerde bulunurlar.İsimlerin kelime grupları ve cümleler içinde isimlerle edatlarla ve fiillerle çeşitli münasebetleri olur. Bu münasebetler kurulurken adlar hep aynı durumda bulunma, münasebetin cinsine gore ayrı ayrı hallere girerler. Demek ki ismin halleri ismin öteki kelimelerle münasebetleri esnasında içinde bulunmuş olduğu durumlardır.
Her hal her devrin bir çeşit münasebetini ifade eder, her münasebet ifadesi için İsim bir halde bir durumda bulunur, isim bu münasebetleri kimi zaman tamamlanmamış olarak; fakat oldukça kez da ek alarak ifade eder şu demek oluyor ki ismin halleri kimi zaman eksiz fakat oldukça kez da eklidir.
İşte adları çeşitli münasebetleri için çeşitli hallere sokan bu ekler hal ekidir, adların etrafındaki kelimelerle olan münasebetleri ikiye ayrılır. Bunlardan biri ismin kendine doğal olarak olan kendisine bağlı olan unsurlarla münasebeti, diğeri ismin kendisine doğal olarak olmayan kendisine bağlı olmayan kendisinin doğal olarak olduğu unsurlarla olan münasebetidir.
İyelik ekleri ismin kendisine doğal olarak olan unsurlarla münasebetini elde eden işletme ekleridir. Hal ekleri ise adı kendisine doğal olarak olmayan kendisinin doğal olarak olduğu unsurlarla münasebete getiren eklerdir. Bu ekler isimlere bilhassa edatlara, bağlayarak birçok münasebetler sağlarlar. Bu münasebetlerden birçok isim edat ve eylem grupları ile cümleler doğar.
Hal ekleri esas itibariyle adı fiile bağlayan eklerdir. İsmi edata bağlamalarında öne çıkmaktadırlar.İsim işletme ekleri içinde isim çekim ekleri hal ekleridir. İsim çekim ekleri denince akla hal ekleri gelir.
Türkçede İsimlerin İfade Ettikleri Durumlara Bakılırsa Hal Ekleri
1- Nominatif Hali (Yalın Hal):
Bu hal ismin karşıladığı nesne ve kendisine doğal olarak olan isim haricinde hiçbir münasebet ifade etmeyen halidir. Demek ki adların başka bir unsura bağlı olmayan düzgüsel teklik, çokluk ve iyelik şekilleri yalın halleridir. Sözgelişi: Taş ve ev teklik yalın hali, taşlar, evler çokluk yalın hali, taşlarım, evlerimiz iyelik yalın halidir. Şu halde Türkçede nominatif hali yoktur. Yalın hal daima eksiz haldir.
2- Genitif Hali (ilgi Hali):
Bu hal ismin başka bir isimle münasebeti bulunduğunu ifade eden bir halidir.
3- Akkuzatif Hali (Yapma Hali):– İ hali:
Bu hal ismin geçişli fiillerden direkt doğruya tesiri altında bulunduğunu ifade eden halidir. Bu halin ekleri akkuzatif ekleridir. Akkuzatif ekleri adı fiile bağlayan hal eklerindendir.
4- Datif Hali (Yaklaşma Hali): – e hali:
İsmin kendisine yaklaşma ifade eden fiillere bağlanmak için girmiş olduğu haldir. Bu hal daima ekli olup eki de datif ekidir. Datif eki adı fiile bağlayan ektir.
5- Lokatif Hali (Bulunma Hali): – de hali:
İsmin kendisinde bulunma ifade eden fiillerle münasebette bulunduğunu gösteren halidir. Bu hal de daima ekli olup eki lokatif ekidir. İsmi fiile bağlayan bir ektir.