Yaşamın çılgınca hızlandığı bir dönemden geçiyoruz. Bilgiye erişimde, iletişimde, finansal aktivitelerde hızın geçer akçe olduğu bir dönem bu dönem… Hatta toplumsal vakalara verdiğimiz reaksiyonlarda da hız fazlasıyla kıymetli. Tüm bu sürat ihtiyacı -yani “need for speed”- içinde ulaşım da olan bitenden payını almak durumunda. Buradaki çözümler ise mevcut teknolojiler ve fiziki altyapı yeterlilikleri benzer biçimde handikaplarla savaşım ediyor.
Şu demek oluyor ki kabul edersiniz ki attığımız bir bildiri, bir video, yüklü bir dosya alıcısına her geçen gün daha süratli ve daha kayıpsız ulaşırken A noktasından B noktasına gidişimiz aynı seviyede hızlanmadı. Fakat buna ilişkin kuvvetli çözüm önerileri de mevcut. Bu çözümler içinde hyperloop en coşku verici olanlar içinde yer almakta.
Hyperloop nedir?
Özetlemek ve basitçe açıklamak gerekirse Elon Musk’ın ortaya attığı hyperloop (ya da Türkçe uyarlamasıyla hızyuvar), havası alınmış tünellerin içinde oluşturulan manyetik alanlar yardımıyla havada gidiyor. Havanın boşaltılmasıyla sürtünme neredeyse sıfıra iniyor ve yolcuları taşıyacak olan kapsül, bu sayede vakum tünellerde oldukça yüksek hızlarda hareket edebiliyor. Sürtünmeyi azaltan bir başka unsur olarak kapsüller, tekerlekler üstünde gitmek yerine manyetik yastıklarla havaya kaldırılıyor.
Elon Musk, tarafınca kara, deniz, hava ve raylı sistem ulaşımından sonraki “beşinci ulaşım türü” olarak tanıtılan hyperloop’ta bir Türk imzası da bulunuyor.
Daha ilkin yatırımcı ve ürettiği çelik borularla tedarikçi olarak Hyperloop Transportation Technologies’in stratejik ortakları içinde yer edinen Erciyas Tüm ortaklık, son olarak Hyperloop Development Program ile bir mutabakat anlaşması imzaladı. Böylece Avrupa merkezli 25’in üstündeki hyperloop geliştiricisinin arasına Erciyas Tüm ortaklık de katıldı.
Söz mevzusu antak kalma, Hello Tomorrow Türkiye Summit 2024’te imzalanırken DasDas’ta gerçekleşen zirvede, kök hücreden gen terapisine, CERN ve parçacık fiziği teknolojilerinden biyoteknoloji girişimciliğine, insan ve gezegen sağlığının geleceğini şekillendiren mevzular, dünyaca meşhur inovatörler ve yatırımcılar tarafınca ele alındı.
Zirvede The 5th Mode of Transportation: Building the International Ecosystem to Realize Hyperloop (Ulaşımın 5. Modu: Hyperloop’u Hayata Geçirmek için Internasyonal Ekosistemin Oluşturulması) başlıklı oturumda yer edinen isimlerle Hyperloop’u, Hyperloop’un Türkiye ve dünyada geleceğini konuştuk.
Erciyas Tüm ortaklık CEO’su Kamil Emre Erciyas, Erciyas Tüm ortaklık Hyperloop Lideri Mehmet Örgen, Hyperloop Development Program Direktörü Klaus Rudischhauser ve Hyperloop Development Program YK Üyesi ve Hardt Hyperloop Kurucusu Mars Geuze sorularımızı yanıtladı.
Ilk olarak Hyperloop teknolojisinin çevre açısından getirmiş olduğu kazanımlara dikkat çekmekte yarar var. Mars Geuze bu tarz şeyleri sıralarken, “Hyperloop’un getireceği en büyük faydalar; düşük enerji tüketimi. Havacılık ve kara ulaşımına kıyasla neredeyse 10 kat daha azca… Emisyonu ortadan kaldırıyor. Direkt bir emisyon yok. Kapalı bir ortamda olacağı için gürültü ve titreşim de yok” diyor.
Sadece şunu biliyoruz ki dünyanın her yerinde “kanun yapıcılar” maalesef yalnız çevresel yararları gözeterek hareket etmiyor. Bu şekilde olsa BM çatısı altında bu kadar COP’lar yapılmaz, göz bakılırsa bakılırsa gelen ve yaşanmış olan iklim krizine karşı topyekün somut adımlar atılırdı. Peki Hyperloop bu bağlamda masaya iyi mi “ikincil faydalar” getiriyor?
Geuze kamu sübvansiyonlarına dikkat çekiyor ve “Hyperloop’un tipik raylı sistem yada metro sistemlerine bakılırsa oldukca daha düşük oranda kamu sübvansiyonuna gerekseme duyan bir toplu taşıma modeli olma potansiyeli taşıdığını düşünüyorum” ifadelerini kullanıyor ve ekliyor:
Hem inşaat maliyetlerinin yüksek süratli trenlere bakılırsa mühim seviyede daha düşük olduğu tahmin ediliyor hem de tamamen otonom bir sistem olduğundan işletme maliyetleri oldukca daha düşük ve aşınma yada yıpranma söz mevzusu değil. Şu demek oluyor ki bu kullanım ömrü süresince oldukca daha düşük sübvansiyonlara gerekseme duyacağı anlamına geliyor.
Hem de hyperloop yalnız altyapı inşa etme fırsatı yaratmakla kalmıyor yeni bir ekosistem, yeni bir sanayi inşa etme fırsatı da doğuruyor. Şu demek oluyor ki Geuze’nin de dikkat çekmiş olduğu benzer biçimde ortada ilgi çekici bir sanayi geliştirme açısı da mevcut.
Geuze’nin sordurulmuş olduğu bir sual ise çarpıcı bir durumu ortaya koymakta. “Nereye giderseniz gidin ulaşım sistemlerinin sınırlarını zorladığını görüyorsunuz değil mi? Ulaştırma altyapımızı geliştirmemiz icap ettiğini de biliyoruz” diyen Geuze, hyperloop’un bir ihtiyaca yanıt olacağını ve gelecekte “bir trene, bir metroya, bir uçağa binmek benzer biçimde bir şey olacağını” öne sürüyor.
AB desteği oldukca tehlikeli sonuç…
Aslen hyperloop’u bir ütopya olmaktan çıkaran, ciddi bir alternatif ulaşım sistemi, 5. yol olarak görmemizi elde eden noktalardan biri de AB desteği. Klaus Rudischhauser bu desteğin önemini vurguluyor. “İlginçtir Hyperloop, ABD’de başladı; Elon Musk’ın bir fikriydi ve bunu tüm dünyaya duyurdu. ABD’de hâlâ bir hareketlilik var sadece günümüzde gelişmenin merkezinin büyük seviyede Avrupa’da bulunduğunu söylemek mümkün” diyen Rudischhauser, AB desteği konusunu şöyleki açıyor:
“Açıkçası, Avrupa Birliği yada Avrupa Komisyonu, gelecekteki teknolojileri teşvik etme faaliyetlerinde -ki bu Avrupa Komisyonu’nun oldukca mühim bir görevi- bunu ele alırsa, o vakit AB kurumlarının tohum finansmanında mühim bir rol üstlenebilmeleri kuvvetli küçük bir ihtimal. Böylece bu kamu ve hususi sektörden daha çok finansman çekecektir.”
AB desteğinin bir nevi kalite damgası anlamına geldiğini de vurgulayan Rudischhauser böylesi bir destek yardımıyla hyperloop’un ulaşım, endüstri ve öteki sektörler için ekonomik gelişme ve çevre adına gelecek vadeden bir şey olarak kabul edileceğini vurguluyor.
Regülasyonlar ve siyaset bu kez oldukca mühim
Rudischhauser “Bu yüzden Avrupa Birliği’nden gelecek kuvvetli bir desteğin büyük bir ilerleme sağlayacağını düşünüyorum” diyor ve “Avrupa Birliği bunu üstlenirse, ulusal hükümetler her halükarda ortak olacak ve Avrupa hükümetleri projeye ilişkin geliştirmelere oldukca yakından bakmış olacak ve ondan sonra proje uygulamaya geçtiğinde bunda yer almaları ihtimali de oldukça güçlenecek” şeklinde ekliyor.
Biliyoruz ki AB demek regülasyonlar ve kurallar demek. En kolay ürünün üretiminde dahi ciddi regülasyonların takip edilmesi AB’nin bir nevi alametifarikası. Fakat yer yer pejoratif olarak da kullanılan “siyaset” hyperloop benzer biçimde bir proje için ise yaşamsal ehemmiyet taşıyan bir gereklilik.
Bu çerçevede Rudischhauser de bir ekosistem oluşturma noktasında regülasyonların öneminin altını çizerken bilhassa projenin AB dışına çıkmış olduğu noktalarda uyulması ihtiyaç duyulan kuralların temelinin AB bünyesinde atılmasının ne kadar mühim bulunduğunu vurguluyor.
“Toplumsal kabulden çevresel boyutlara kadar uzanan karışık bir süreç” vurgusunu icra eden Rudischhauser’in bu görüşüne Kamil Emre Erciyas da tehlikeli sonuç bir ekleme yapıyor. “Mars ve Klaus’un da belirttiği benzer biçimde bu, ülkelerarası bir ulaşım çözümü” diyen Erciyas şöyleki devam ediyor:
Bundan dolayı pek oldukca ülkenin, her şeyden ilkin, biliyorsunuz ki ki yönetmelikleri yazabilmek, altyapıyı beraber inşa edebilmek ve hesaplamaları, teknik şartnameleri her şeyi beraber hazırlayabilmek için ortaklaşa iş yapması gerekiyor. Hyperloop’un küresel bir çözüm olabilmesi için ülkeler bir arada hareket etmeli.
Klaus Rudischhauser buradan devam ediyor ve kolay bir halde durumu özetliyor:
“Eğer bunun endüstriyel bir proje olmasını istiyorsanız, pek oldukca endüstrinin buna katkıda bulunması gerektiği açık. Ve bunun için de bir standarda, spesifikasyona ihtiyacınız var. Her insanın aynı spesifikasyona bakılırsa üretmesi gerekiyor. Aksi takdirde rekabet ederler ve bir standarda ulaşmayı başaramazlar. Şu demek oluyor ki standardizasyon hakkaten oldukca mühim.”
Çarpıcı bir örnekle mevzuyu detaylandıran Rudischhauser, “Uçakları ele alacak olursak dünya genelinde uygulanan standartlar var. Uçakların dünyanın herhangi bir yerinde herhangi bir havaalanına gidebilmesinin tek sebebi de bu” diyor ve devam ediyor:
“Mesela trenlere bakacak olursak son 50 yılda, trenler Avrupa’da sınırı geçmeye başladığında bu standart sorunlarını yaşadık. Mesele tren seyretme ve nezaret sistemlerinin uyumlu olmamasıydı. Şu demek oluyor ki sınırı geçmek isteyen trenin biri bir ülkede, diğeri öteki ülkede çalışacak iki denetim sistemi hatta kimi zaman üç denetim sistemi bulunmak zorundaydı. Artık ERTMS diye bir Avrupa standardı mevcut ve yavaş yavaş tüm trenler bununla donatılacak. Hyperloop için de buna ihtiyacımız olduğu açık.”
Kamil Emre Erciyas da “Anahtar nokta standardizasyon” derken “Sanırım insanlık hatalarından ders aldı” diye devam ediyor.
“Değişik ülkeler, değişik teknik özelliklere haiz pek oldukca şey başardı. Çoğumuz “rekabetçi” olmayı, ürettiklerimizi kendi ülkelerimize, müşterilerimize hususi hale getirmeyi amaçladık. Sadece bundan ziyade, aslına bakarsak ortaklaşa iş yaparak ve güçlerimizi birleştirerek daha büyük resme ve daha büyük başarıya ulaşabileceğimizi artık anlıyoruz” şeklinde konuşan Erciyas, “Tıpkı otomobillerde olduğu benzer biçimde, tıpkı elektrikte olduğu benzer biçimde, tıpkı video kameralarda olduğu benzer biçimde… Biliyorsunuz ki her ülkenin kendine özgü sistemleri ve teknik özellikleri var. Sadece şu anda tek bir küresel standardın aslına bakarsak küresel kazancın anahtarı bulunduğunu biliyoruz” yorumunda bulunuyor.
Avrupa’nın geliştirme amaçlı en uzun kontrol tüneli Türkiye’den!
Türkiye’de de söz mevzusu hyperloop olduğunda somut bazı somut adımların atıldığını görüyoruz. Mehmet Örgen, “Avrupa’nın geliştirme amaçlı en uzun kontrol tünelini inşa ettik” diyor ve “Tübitak Gebze Yerleşkesi’nde borularını ürettiğimiz bir Hyperloop kontrol tüneli inşa ettik. Son iki yılda da Teknofest çatısı altında Tübitak tarafınca Hyperloop Geliştirme Yarışması düzenlenmekte” şeklinde devam ediyor.
Söz mevzusu yarışmaya 2023’te 44 ekip başvurdu. Teknik tasarım raporunda başarıya ulaşmış olan 19 finalist takımdan 17’si final haftasına katıldı. 2022’de ise a 16 finalist takımdan levitasyon ve itki, iletişim ve otonom sürüş teknolojilerinde büyük başarı elde eden takımlar tünel içinde yarıştı.
“Toplamda yarışmalara tüm Türkiye’den 38 üniversiteden katılım oldu” diyen Örgen,“ Bu yıl ise Avrupa Hyperloop Yarışması Zürih’te olacak. Türkiye’den 10 ekip Zürih’te yarışacak. Bu yıl bununla birlikte Mayıs ayında Toronto Üniversitesi’nde gerçekleşecek olan bir Hyperloop yarışmasına ise İstanbul Teknik Üniversitesi ve Yıldız Teknik Üniversitesi’nden birer ekip katılacak” ifadelerini kullanıyor.
Mehmet Örgen devlet desteğinin de altını çizmekte. “Endüstri ve Teknoloji Bakanımız ile Ulaştırma ve Altyapı Bakanımız bizzat mevzuyla ilgililer. Hem de T.C. Cumhurbaşkanlığı Bilim, Teknoloji ve Yenilik Politikaları Kurulu mevcut” diyen Örgen, “Bu grupta kamudan, üniversitelerden ve hususi sektörden Hyperloop teknoloji geliştiricileri ve iş ortakları da var ve bunların tamamı Türkiye’nin Hyperloop Teknolojisi yol haritasını çiziyorlar” şeklinde konuşuyor.
Peki hızlıca avantaja dönüştürebileceğimiz dezavantajlarımız var mı? Bu soruya Kamil Emre Erciyas yanıt veriyor ve “Hyperloop çerçevesinde altyapıyı geliştirmek daha kolay olabilir zira ortada bir gerekseme mevcut bunu görüyoruz” diyor.
Haydarpaşa ve İzmir limanları için büyük fırsat
Erciyas bununla birlikte hyperloop yalnız yolcu taşımaktan oldukca daha fazlasını getirebileceğini de belirtirken hyperloop’un aydınlatıcı bir açısından söz ediyor ve “Tedarik zinciri ve taşıma da mühim bir detay. Bir tek insan taşınmayacak bu sistemde; mallar, ürünler de taşınacak. Biliyorsunuz ki ki limanlarımızın gelişimi aslına bakarsak gelişen kent tarafınca kısıtlanmakta. Mesela Haydarpaşa Limanı yada İzmir Limanı” diyor.
“Bu limanlar daha çok büyüyemiyorlar zira kent onları sınırlıyor sadece eğer depolamayı büyüyebilecekleri geniş bir arazinin olduğu bir noktaya taşıyabilir ve yalnız yükleme ve boşaltma vinçlerini deniz kenarında bırakabilirsek limanı hala oldukca verimli bir halde işletebiliriz” şeklinde sözlerini sürdüren Erciyas, boşa çıkan bu alanların kent için istenen şekilde ister kamusal alan, ister rekreasyon alanları ya da konut ve ofis alanları olarak değerlendirilebileceğini vurguluyor.
Hyperloop ile 2 bin liraya İstanbul-Ankara
Hyperloop’un getireceği hızdan da söz etmekte yarar var. İstanbul’dan Ankara ve İzmir’e tahminen otuz dakikada gidileceği ifade ediliyor. Zirvede iştirakçilerin sorularını yanıtlayan Mars Geuze, “Önümüzdeki 6 yıl içinde değişik şehirlerde yürütülen pilot hyperloop projeleri göreceğiz. 2030 itibarıyla da bazı şehirlerde günlük ulaşım için hyperloop kullanmaya başlayacağız. Türkiye’de de 2 bin TL’lik biletle İstanbul-Ankara içinde hyperloop ile seyahat yapılabilecek” dedi.
Ikimiz de bu sual ve yanıttan yola çıkarak sorumuzu maliyet ekseninde yöneltiyoruz. “Kabaca ifade etmek gerekirse Hyperloop’un İstanbul-Ankara arası kurulumu ne kadara mal oluyor?” şeklindeki sorumuza Kamil Emre Erciyas, “Şu an Hyperloop’un kilometre başı öngörülen maliyeti 35 milyon dolar. Ankara-İstanbul rotasını 440 kilometre olarak hesaplarsak 15.4 milyar dolar” yanıtını veriyor. Mehmet Örgen ise “Kanada’da 300 kilometrelik gidiş-geliş bir proje üstüne konuşulmakta. Onların tahmini ortalama 18 milyar dolar civarında” diye ekliyor.
“Peki gene tahmini konuşursak İstanbul-Ankara arası böylesi bir projenin tamamlanması ne kadar vakit alır?”
“Tüm izinleri yarın alıyor musunuz?! Latife bir yana hala hemen hemen haiz olmadığımız bazı teknolojiler üstünde çalışmalarımız sürüyor” diyen Erciyas, “O yüzden şimdi tahmini bir süreden söz edemem sadece burada tüneli inşa etmekten bahsetmiyoruz, altını çizeyim. Bir tek tüneli üretmekle bitmiyor. Pek oldukca değişik mevzuyu da çözmemiz gerekiyor. Sözgelişi güvenlik bunlardan biri. Dolayısıyla sorunuza yanıt verebilmek için ilk olarak bu noktaları tamamlamamız gerekiyor” diyor.
Fakat Mehmet Örgen aydınlatıcı bir açı veriyor:
“Bu mevzuda bir düşünce vermesi adına şöyleki bir örnekten söz edebilirim; ülke adını paylaşmayacağım sadece bir ülkede geçen ay fizibiliteye anlaşması imzalanan ve ilk olarak 10 km.si yapılacak ve toplam 50 kilometrelik bir proje mevcut. Fizibilite, tasarım ve yapım süreci dahil tüm sürecin 2029’da tamamlanması umut ediliyor.”
Normal olarak bu tahminler hyperloop’a bir miktar haksızlık oluyor. Zira Mehmet Örgen’in de belirttiği suretiyle “Aslen maliyet açısından şu an projenin uygun olmamasının sebebi bu benzer biçimde kısa mesafelerde enerji verimliliği noktasında global çapta istenilen yerde olunmaması.”
“Şu demek oluyor ki aslına bakarsak globalde Hyperloop’u hayata geçirecek teknolojiye sahibiz. Gelişmekte olan bir teknoloji bulunduğunu söyleyebiliriz. Ve hemen hemen yalnız 10 yıl oldu” diyen Örgen şu örnekle devam ediyor:
“Havacılık teknolojisini düşünelim; neredeyse bir asırdan fazla vakit aldı. Şimdi gelinen noktaya bakın. Hyperloop ise 10 yıl ilkin ortaya çıktı, son beş yılda ivme kazanmıştır. Mars’ın da söylediği benzer biçimde 2030’da, 2035’te operasyonel seviyeye ulaşılacak ve 2050’de ticari seferlere başlanacaktır.”
Hızla gelişen teknolojinin geldiği nokta hakkında ise Kamil Emre Erciyas bizi bilgilendiriyor. “Şu an Maglev (magnetic levitation) treni mevcut. Sinyalizasyon teknolojileri gelişiyor, YZ teknolojisi gelişiyor ve dahası… Sadece ekstrem hızlara çıkmak istediğimizde vakuma ihtiyacımız var. Ve bunu sağlamak için de borunun iki ucunun da kapalı olması lazım” şeklinde giriş icra eden Erciyas, “Peki iki ucu da kapattığınızda tünele iyi mi gireceksiniz, tünelden iyi mi çıkacaksınız?” diyor ve ekliyor:
Şu demek oluyor ki aslına bakarsak kapsülün içine giriyorsunuz fakat o kapsülün de bir vakum tüpünün içine girmesi gerek. Bu işlemler ve mesela acil bir durumda çıkışların tasarlanması ve planlanması benzer biçimde minik sadece mühim detayların çözüme ulaşması lazım. Yoksa hızla gelişen teknolojinin büyük bir kısmı önümüzde duruyor.
Mars Geuze ise kendilerinin de testlere devam etmiş olduğu European Hyperloop Center benzer biçimde tesislerde bulunan yeni çözümlerin mevcut teknolojiye eklendiğini söylüyor ve gelecekte maliyetlerin düşeceğini ifade ediyor. Geuze bu tahminini şöyleki temellendirmekte:
“Etkinlik maliyetine erişince ise malzemelerin büyük kısmı, inşaat maliyetleri ve inşaat işleri, genel mühendislik ilkelerine dayanarak oldukça iyi derecede tahmin edilebiliyor. Hyperloop’un uzun solukta sağlayacağı en büyük faydalardan biri, maliyet tahminlerimizi şu anda haiz olduğumuz mevcut kılavuz tasarımlarına, hat tasarımlarına bakılırsa yapıyor olmamız. Hyperloop aracının üstünde gideceği kılavuz tamamen fabrikada üretilebiliyor. Rayların bir çok ise yerinde üretilmek, lokal üretilip uygulanmak durumunda.”
‘Maliyet mühim seviyede düşecektir’
Sözlerine “Eğer bir şey fabrikada üretiyorsanız ölçeğiniz daha yüksek olduğundan maliyeti devamlı düşürecek bir eğriye de haiz oluyorsunuz ve tasarımı geliştirebilirsiniz. Dolayısıyla bunun hakkaten mühim maliyet düşüşlerine yol açacağını düşünüyorum” diye devam eden Geuze “Şu demek oluyor ki mevcut tasarımlarla, ortalama olarak yüksek süratli tren kategorisindeki trenlerle aynı maliyette görünüyor. Normal olarak Hyperloop hala risk barındırıyor zira hemen hemen yapılmadı” eklemesini yapmış olup sözlerini şöyleki noktalıyor:
“Normal olarak Hyperloop hala risk barındırıyor zira hemen hemen yapılmadı. Sadece zaman içinde, bilhassa de bu ölçek faktörleri sebebiyle maliyetin kesinlikle mühim seviyede düşebileceğini düşünüyorum.”