İsim tamlaması (Ad Takımı) Nedir Hakkında Kısaca Bilgi
Cümle içinde bahsettiğimiz varlığın veya kavramın daha iyi anlaşılmasını sağlamak için varlığın isminin önüne onu açıklayacak anlamını tamamlayacak başka isimler getiririz. Bu şekilde iki veya daha fazla ismin yeni bir anlamı karşılamak için bir araya gelerek oluşturdukları kelime gruplarına isim tamlaması denir.
İsim tamlamaları belirtili isim tamlaması , belirtisiz isim tamlaması ve zincirleme isim tamlaması olmak üzere üçe ayrılır.
Belirtili Ad Tamlaması
isimin daha önce hakkında konuşulan, düşünülen, bilinen belirli bir varlık olduğunu gösteren ad tamlaması çeşididir. varlığın bir şeye ait olduğunu veya bir şeyin ekipmanı, parçası uzvu olduğunu göstermek için kullanılır. Belirtili isim tamlamasında ilk sözcük tamamlayan (-ın) ekini, ikinci sözcük tamamlanan (-ı) ekini alır.
Birden gelip size “Düğme koptu.” dediğimde hangi düğmeden bahsettiğim anlayamazsınız ve muhtemelen hangi düğme koptu diye sorarsınız.
Oysa ceketin düğmesi koptu dediğimde hangi düğmeden bahsettiğim daha iyi anlaşılır .ceket kelimesi düğme kelimesinin anlamını tamamlamış olur.
Ceketin düğmesi koptu ifadesinde ceketin kime ait olduğu belirsiz bu anlamı vermek için yine belirtili isim tamlamalarını kullanırız. Ahmet’in ceketinin düğmesi deriz. Böylece hangi düğmeden bahsettimiz daha da açıklık kazanır.
Belirtili isim tamlamaları akrabalık, yer, zaman anlamları vermek için de kullanılabilir
sabahın körü > Zaman
Ahmetin teyzesi. > akrabalık
Salonun ortası.>yer
Belirtisiz Ad Tamlaması
Konuşucu ve dinleyici tarafından bilinmeyen , herhangi bir varlığı karşılayan tamlamalardır. ilk sözcük ek almaz ikinci sözcük (-I) eki alır. Bir varlığın veya kavramın başka bir varlığın çeşiti, türü olduğunu göstermek için kulanılır. Ceket düğmesi dediğimde bir düğme çeşitinden bahsettiğim anlaşılır. Bundan başka gömlek düğmesi, pantolon düğmesi gibi farklı düğme çeşitleri vardır. Yine masanın çeşitlerini belirtisiz isim tamlamaları ile gösterelim:
Öğretmen masası, çalışma masası, yemek masası, bilgisayar masası gibi farklı masa çeşitlerinini sayabiliriz.
Ayrıca belirtisiz isim tamlaması, marka veya kurum isimlerini göstermek için kullanılır.
“Elif eczanesi” denildiğinde bir eczanenin ismidir.
“Elifin eczanesi” dediğimiz zaman ise eczanenin elife ait olduğu anlamı çıkar.
Zincirleme Ad Tamlaması
Bir isim tamlaması başka bir isin tamlamasının içinde kullanılabilir ya da başka bir tamlamanın tamamlayanı veya tamamlananı olarak zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. “Ahmet’in ceketinin düğmesi” örneğinde olduğu gibi ikiden fazla isin birleşerek zincirleme tamlamalar oluşturabilirler. İsim tamlamaları kaç isimden oluşursa oluşsun bir varlığı karşılar.
“Evin kapısının zili” ifadesinde esas olan zildir.
Diğer isimler zil isminin daha anlaşılır olması için anlamını tamamlar. isim tamlaması temelde tek varlığı karşıladığı için bir ismin girdiği tüm durumlara girer
“Ayşe’nin kalemi” tamlaması:
Ayşe’nin kalemine benziyor.
Ayşe’nin kaleminden aldım.
Ayşe’nin kalemini aldım .
İfadelerinde hal eklerini almıştır.
Ayşe’nin kalemleri kayıp.
Cümlesinde çoğul eki almıştır.
BAŞKA BİR KAYNAK:
İyelik eki almış bir ismin bir başka isimle tamamlandığı kelime grubudur. İsim tamlamalarında tamlamayı oluşturan isimler birbirini İyelik, tür ve nitelik bakımlarından tamamlamaktadır. Örneğin, “yazı tahtası, incir ağacı, Yusuf Kıssası, Ankara Kalesi, otobüs durağı, benim şarkım, çiçek kokusu, babamın bıyığı, yolun sonu” tamlamalarında olduğu gibi, isim i tamlamalarında birinci isim unsuru tamlayan (belirten), İkincisi ise tamlanan (belirtilen)’dır.
Örnekler:
- bizim ülkümüz
- tamlayan tamlanan
- sevda şiiri
- tamlayan tamlanan
- aşkın acısı tamlayan tamlanan
a) Belirtili İsim Grubu (Belirtili İsim Tamlaması)
Tamlayan ilgi eki ve tamlanan iyelik eki almışsa bu tür tamlamalara “belirtili isim tamlaması” denir. “Ahmet’in babası, şiirin güzeli” tamlamalarında olduğu gibi.
Örnekler:
okulun bahçesi
tamlayan tamlanan
dağın zirvesi
tamlayan tamlanan
Not: Belirtili isim tamlamalarında sıfat unsuru, tamlayan veya tamlanandan önce getirilebilir. Bu durumda anlam, sıfatın getirildiği yere göre değişir. Sıfat, tamlayandan önce getirilmişse tamlamayanı niteler. Sıfat, tamlayan ile tamlanan arasına getirilirse tamlananı niteler. Bu durumlarda iç içe geçmiş iki tamlama görülür.
Örnekler:
güzel kadının hayali (Güzel sıfatı, kadını nitelemiştir. Güzel kadın ibaresi tamlayan tamlanan ise, bir sıfat tamlamasıdır.)
kadının güzel hayali (Güzel sıfatı, hayali nitelemiştir. Güzel hayal ibaresi tamlayan tamlanan ise, bir sıfat tamlamasıdır.)
Not: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan birden fazla sözcükten oluşabilir. Tamlayan ve tamlanan sıfat veya isim gruplarından oluşabilir.
Örnek:
mavi göklerin bevaz ve kızıl süsü
tamlayan (sıfat tamlaması şeklinde) tamlanan (sıfat tamlaması şeklinde)
şirket sahibinin yeni emeli
tamlayan (belirtili isim tamlaması şeklinde) tamlanan (sıfat tamlaması şeklinde)
b) Belirtisiz İsim Grubu (Belirtisiz İsim Tamlaması)
Tamlayan durumdaki isim eksiz, tamlanan ise iyelik eki almış durumda ise bu tür tamlamalara “belirtisiz isim tamlaması” denir.
Örnekler:
okul bahçesi
tamlayan tamlanan
Karatekin Üniversitesi
tamlayan tamlanan
ezan sesi
tamlayan tamlanan
Not: Belirtisiz isim tamlamalarını oluşturan unsurlar arasındaki sürekli ve kuvvetli ilişki olması nedeniyle tamlayanla tamlanan arasına bir başka unsur girmez. Bu yüzden “Kırıkkale eski valisi, devlet eski bakanı, ziraat yüksek mühendisi, Millî Eğitim eski bakanı” gibi kullanımlar yanlıştır. Sıfat unsuru, belirtisiz isim tamlamalarında tamlayandan önce gelmelidir: Tamlamaya gelen sıfat, sadece tamlayanı değil tamlamanın tümünü nitelediği için “eski Kırıkkale valisi, eski devlet bakanı, yüksek ziraat mühendisi, eski Millî Eğitim bakanı” gibi kullanımlarda bir yanlışlık söz konusu olamaz.
İsim Tamlamaları (Ad Tamlaması) Konu Anlatımı
- Türk dili, Tuz Gölü, Ankara şehri gibi tamlamalar şekil bakımından belirtisiz isim i tamlaması olduğu hâlde anlam bakımından belirtilidir.
- Reisicumhur (cumhurbaşkanı), gayrisafı gibi kelimeler, Farsça tamlama kurallarıyla dilimize giren isim tamlamalarına örnek olarak verilebilir. Bu tamlamalarda tamlanan önce, tamlayan sonra gelmiştir.
- Darülmuallimin (erkek öğretmen okulu), darülfünun(bilgi evi, üni-versite), beynelmilel (milletler arası) gibi Arapça dil kurallarıyla oluşturulmuş tamlamalar da dilimizde kullanılmaktadır. Bu tamlamalarda yine tamlanan önce, tamlayan sonra gelmiştir.
“Yüzbaşı, hanımeli, yayınevi, aslanağzı” gibi bazı birleşik kelimeler belirtisiz isim tamlaması yapısıyla türetilmiştir.
“Topkapı, Demirtepe, Galatasaray, Beşiktaş, Fenerbahçe, Keçiören” gibi kelimeler belirtisiz isim tamlamasıyla kurulmalarına rağmen tamlanan eki, yani iyelik eki, kullanım sıklığı dolayısıyla düşmüştür. Bu durum bir dil yanlışı gibi görünse de bu yapı¬lar benimsenmiştir. Ancak, bu tür kullanımları yaygınlaştırma gayretleri dilimize zarar vermektedir. Örneğin, şu kullanımlar kesinlikle yanlıştır: tavuk döner, erkek ayakkabı, bayan giyim vb.
İSİM TAMLAMASI TEST SORU ÇÖZÜMLERİ
Aşağıdakilerin hangisinde ad tamlaması yoktur?
A. Aşk, duyguların en güzel şiiridir.
B. Yaşamın en güzel noktasında durmuşuz.
C. Gelecek ay kiraz festivali yapılacak.
D. Düşüncesi bile onu mahvediyordu.
E. Adamın öfkesi az sonra yatışmıştı.
Aşağıdakilerin hangisinde altı çizili tamlama, diğerlerinden farklıdır?
A. Haziranın son günleri olmasına rağmen sıcaklar henüz başlamamıştı.
B. Manavdaki kadın çocuğa, Adana karpuzu var mı, diye seslendi.
C. Önümüzdeki arabanın ışığını fark edemeyince az kalsın çarpıyorduk.
D. Öylece yanında yatıyor, oğlunun yanaklarını ve saçlarını okşayarak.
E. Biraz sonra yorgunluğun etkisiyle derin bir uykuya dalıp uyudu.
I. Yaz tatilinde hep beraber arkadaşının köyüne gittiler
II. Bahçe duvarları düzgün bir biçimde çevrilmişti.
III. Bu konuda akılcı düşünceleri ile ön plana çıkıyor.
IV. Kötü alışkanlıklarımı değiştirmem gerekiyor.
V. Bilim adamları bu çabaları ile tarihe geçecekti.
Yukarıda numaralandırılmış cümlelerde altı çizili tamlamalardan hangileri farklı türde bir tamlamadır?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) III. ve V. D) III. ve IV. E) IV. ve V
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ad tamlaması yoktur?
A. Çalışma, doğanın anasıdır; mutlak bir dinlenme ölüm demektir.
B. Batı’da düşünme ve öğrenme kilisenin tekelindeydi.
C. Ağacın gölgesinde dinlenmeye başladığında öğlen olmuştu.
D. Asıl sorun, sorunun kaynağını bilmiyor olmamızdır.
E. Haftaya mahalleden çocukluk arkadaşlarımla buluşacağım.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ad tamlaması sayısı en azdır?
A. Ses sanatçısına, şarkıların birini de benim için söyle, diyordu.
B. Büyük insanların idealleri, sıradan insanların hevesleri vardır.
C. Seyircilerin arasında derin nefes alarak bir şeyler anlatıyordu.
D. Kapının önünden tatile çıkacak komşuların sesi geliyordu.
E. Kardeşinin evine doğru giderken maç sonuçlarını öğrendi.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zincirleme isim (ad) tamlaması vardır?
A. Yalnız sanat serüvenimiz değil, hayat serüvenimiz de iç içe durumlar yaşamıştı.
B. Güneşi kaybettim diye gözlerini kapama; yıldızların ışığını da göremezsin.
C. Bir iki yudum suyu kenetlenmiş çenelerinin arasından akıtabildiklerinde kadıncağız kendine gelebildi.
D. Gözlerimizin şekli ve rengi ne olursa olsun gözyaşlarımızın rengi aynıdır.
E. Edebiyatla resmin farkı yüzünden masa imgesinin bütünü bir anda serilmiyor önümüze.
Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına sözcükler girebilir.
Buna göre aşağıdaki seçeneklerin hangisinde arasına başka bir ad tamlaması girmiş bir belirtili ad tamlaması vardır?
A. Haziranın son günleri olmasına rağmen sıcaklar henüz yakmaya başlamamış, meyveler dallarında kurumamıştı.
B. Öğrencilerin son durumları ile ilgili olarak veli görüşmeleri yapıldı.
C. Okul yıllığında bütün öğretmenlerin ve öğrencilerin onun hakkındaki sözleri vardı.
D. İnsanın yufka yüreği, kaç yaşında olursa olsun ancak ona açılan yüreğe karşılık verir.
E. Affetmenin bu kötü yanını sadece bugün değil, geçmişte de keşfeden büyükler çıkmıştır.