Kedilerle yaşadıysanız, muhtemelen bir saksıyı devirdiklerinde ya da fazlaca sevdiğiniz bir kupayı masadan aşağı fırlattıklarında kendinizi “Niçin bu tarz bir olay yapıyorsun evladım? Gıcık mısın sen?” derken bulmuş olma ihtimaliniz fazlaca kuvvetli. Elbet başka binbir türlü başa kakma yolu da mümkün fakat ne yarar?! Kedilerin bu biçim “sinir bozucu” şeyleri niçin yaptığına ilişkin kati bir cevaba ulaşmak kolay değil.
Son zamanlarda meydana getirilen bazı araştırmalar, kedi sahibi olmakla ilgili daha bilgili insan kaygılarını yok etmede ilerleme kaydetti mesela kedilerin isimlerini bilmiş olduğu ve bizlere duygusal olarak bağlandıkları öne sürülmekte. Sadece genel olarak evcil kedi davranışları, genetiği ve psikolojisine derinlemesine dalan araştırmalar, bilhassa köpekler hakkında mevcut çalışmalarla karşılaştırıldığında, yeni yeni gelişmekte…
Bu data eksikliğini (kısmen) açıklamak için tarihe bakabiliriz. İnsanların köpeklerle etkileşimli bir ilişki geliştirdiği, bir tür arkadaşlık ve anlayış gerektiren görevleri beraber yerine getirmiş olduğu zamanlar fazlaca eskilere dayanıyor. Buna kıyasla kedilerimizin ataları yalnızlık içinde avlanıyor ve var oluyorlardı. Kafalarının içinde neler olup bittiğini idrak etmek için daha azca nedenimiz vardı.
Baytar Prof. James Serpell, “Kedi, insanların evlerinde ve çiftliklerinde yaşayan ve fare popülasyonunu düşük tutan varlıklar olma mirasından birazcık zarar görüyor. Tam olarak yırtıcı bir hayvan değil, tabiri caizse toplumun çevresinde, kıyısında yaşayan bir hayvan olmanın mirasına sahipler” ifadelerini kullanıyor.
Kediler zaman içinde evlerin içine taşınıp insanlarla dost olsalar bile onların “asosyal ve mesafeli” oldukları yönündeki inanış devam ediyor. Bu inanış her insanın birbirine gönderilmiş olduğu sinirli kedi videolarını besliyor olabilir lakin bunun ötesinde, söz mevzusu inanış sorunlu davranışları düzeltmeye ya da bir tek daha mutlu bir yuva ortamı sürdürmeye çalışan şefkatli kedi sahipleri için de barikatlar yaratabilir.
Fairfax County, Virginia’daki Hayvan Davranışları Sıhhatli Yaşam Merkezi’nde kedi davranış uzmanı olan Luke Hollenbeck, “Kedilerin kinci ya da ‘şapşal’ olduklarına, mesafeli ya da asosyal olduklarına dair o denli fazlaca yanlış kanı var ki… Bizimle devamlı kontakt kurmaya çalışıyorlar ve insanların bunu anlamada hakikaten iyi olmaları gerekiyor. Eğer bir kontakt engeli var ise pek iyi anlaşamayız” şeklinde konuşuyor.
Kediler antisosyal değiller
Kediler aslına bakarsak yalnız yaşayan canlılardan türemiştir sadece bu onların münzevi oldukları anlamına da gelmez. Bir çok kedi toplumsal araştırmasının temelini oluşturan yırtıcı kolonilerde kediler -Hollenbeck’in ifadesiyle- ‘takılmak için birkaç dost seçerek’ akranlarıyla dinamik ilişkiler geliştirirler. Hollenbeck şu şekilde açıyor:
Bunların bir çok bununla birlikte değişik kişiliklere ve toplumsal tercihlere de bağlı; her kedi bireyseldir. Tıpkı senin ve benim değişik insanlarla takılmayı yada değişik etkinliklere katılmayı seçebilmemiz şeklinde, kediler de bundan değişik değil.
Yırtıcı koloniler üstünde meydana getirilen araştırmalar, kedilerin anaerkil toplumsal bağlar oluşturma eğiliminde bulunduğunu gösteriyor. Buna bakılırsa dişiler birbirlerine daha sıkı bağlanırlar. (Tipik olarak anneler, teyzeler ve kız kardeşlerden oluşan bir topluluk.) Erkekler ise ortalama bir yaşına geldiklerinde göçebe olarak hareket etmeye daha yatkın olurlar. Mevcut araştırmalar ilk olarak yabani kedilere odaklansa da, birden fazla kediyle yaşayan herhangi bir şahıs, evcilleştirilmiş kedilerin de istediklerinde birbirleriyle bağ kurduğunu doğrulayabilir.
Evcil kedilerin toplumsal potansiyelini araştıran ve Oregon State University İnsan-Hayvan Etkileşimi Laboratuvarı’nın yöneticisi olan Monique Udell’e bakılırsa kedilerin aslına bakarsak “esnek” bir toplumsal yapısı var; bu da erken yaşam deneyimlerine (bebekken insanlarla karşılaşıp karşılaşmadıkları şeklinde) ve çevrelerine bağlı olarak kendi başlarına yada gruplar halinde başarıya ulaşmış bir halde var olabilecekleri anlamına geliyor. Udell şunları söylüyor:
Köpeklere tertipli olarak verdiğimiz fırsatların yada zorlukların aynısını onlara verdiğimizde, bir çok vakit kedilerin yalnızca yüksek düzeyde toplumsal davranış sergilemekle kalmadıklarını, birçok kedinin aslına bakarsak toplumsal etkileşimi tercih ettiğini de görüyoruz.
Elbet asla kimse -kedi ya da insan- daima başkalarının yanında olmak istemez. Hayvan davranışı alanında uzman bir baytar olan Leslie Sinn, evcil kedilerin tıpkı yırtıcı ataları şeklinde çatışmaları dağılma yöntemiyle yönlendirdiklerini söylüyor kısaca kendilerini korumak adına rahatsız edici bir durumdan uzaklaşıyorlar. Mesele da burada… Sinn, “Evimizde sorunlarla çoğunlukla bu aşamada karşılaşıyoruz zira çatışmayı önlemek için hareket imkanı oldukça sınırı olan” sözleriyle bahse mevzu problemi açıklıyor.
Baskın mı yoksa itaatkar mı? Aslen birazcık karışık
Oldukca kedili bir evde, bir kedinin diğerine karşı “egemenlik” sergilemesi olarak algılanabilecek şey çoğu zaman huysuz kedinin çevrelerindeki bir soruna işaret etme şeklidir. Hollenbeck, “Baskınlık aslına bakarsak davranış danışmanlığı dünyasında fazlaca büyük bir tetikleyici kelime zira çoğunlukla yanlış anlaşılıyor” diyor ve “Kediler kesinlikle birisinin en üstte olduğu ve kedilerin onların altında yer almış olduğu bir egemenlik hiyerarşisi oluşturmazlar” diye ekliyor.
Günümüzün ev kedileri toplumsal olarak insanlarla ve öteki hayvanlarla bir arada yaşayacak şekilde evrimleşmiş olsa da, davranışlarının bir çok hayatta kalma içgüdüsüyle motive olmaya devam ediyor ve haliyle alanlarına saldırı, çatışmayı tetikleyebilir. Bu, kaynakların bireyselleştirilmesinin (kendi yiyeceklerine, sularına ve tuvaletlerine haiz olmalarının) onlar için inanılmaz derecede mühim olduğu anlamına geliyor.
Oldukca kedili evlerde ortaya çıkabilecek uyumsuz davranışları tanımlamak için “baskın” yerine “bölgesel” ifadesini kullanmak daha doğru olacaktır. Bir kedi, kumun girişini tutabilir yada yiyecek zamanlarında öteki kedilerin mama kaplarına erişimi engelleyebilir; bu, her hayvanın kendi alanına ve eşyalarına haiz olması için bu kaynakların arttırılması ve birbirinden daha uzağa konumlandırılması icap ettiğinin bir göstergesidir. Birden fazla kedi normal olarak bir tuvaleti de uyumlu bir halde paylaşabilirken, bunlar ve bununla beraber yiyecek kapları, su kapları ve oyuncakların olabildiğince ayrı olması onları daha da memnun edecektir.
Gene de bazı kediler hiçbir vakit birbirlerinin en iyi arkadaşı olamayabilir. Yaş, enerji düzeyi ve yaşanmış olan deneyimlerdeki farklılıklar çatışmaları körükleyebilir. Serpell, bazı kedilerin kişiliklerinin tam olarak oluşmadığını söylüyor.
Danimarka’dan araştırmacılar niçin bazı kedilerin ötekilerden daha kolay anlaştıklarını idrak etmek ve bireysel kişiliklerinin kökleri hakkında daha çok data edinmek için bir emek harcama hazırladılar. Buna bakılırsa yukarıda bahsettiğimiz şeklinde her ihtiyacı paylaşmaya zorlanmayacakları bir dünya yaratarak evimizdeki dramayı azaltmak mümkün sadece bazı tüylü dostlarımız pek de uyumlu değiller. Hatta Serpell şu şekilde diyor:
“Neredeyse zalimce, devam eden bir tür zorbalığa benzeyen bir şeyle karşılaşacaksınız. Başka bir kediyi ısrarla sinirlendirmekten görünüşte zevk alan kediler var.”
Kanepenizi size direnme olsun diye parçalamıyorlar
Kedi sahipleri, evcil hayvanlarının bir tür intikam almak için mobilyaları tırmalama tahtası yada halıyı wc olarak kullandığını düşünebilir sadece durum nadiren böyledir. Sinn, “Sabah uyanıp gününüzü iyi mi mahvedeceklerini planlamıyorlar” şeklinde konuşuyor.
Bunun yerine, olağandışı yada üzücü davranışların, kedinizin duygusal yada tıbbi olarak bir şeylerin yanlış bulunduğunu iletme yolu olması daha ihtimaller içinde. Bir şeylerin ters gittiğine dair işaretler içinde hırıltı ve öteki saldırganlık biçimleri, kumundan hoşlanmama ve devamlı bir bölgeleri tırmalama yada öteki yıkıcı eylemler sayılabilir. Kimi zaman altta yatan niçin fazlaca açıktır; kim bilir tırmalama direğini daha kolay erişilebilen bir noktaya taşımanız yada kumunu daha sık temizlemeniz gerekebilir.
Öteki sebeplerin tespit edilmesi daha zor olabilir ve daha dikkatli bir gözlem gerektirebilir. Mesela, fırlama bir genç kediyle beraber yaşamaya zorluk çeken yaşlı bir kedi, yalnız bırakılamadığında kendini izole edebilir, tıslayabilir yada hırlayabilir; tam tersi, günün çoğunu tek başına geçiren genç bir kedi de can sıkıntısından dolayı mesele yaratabilir.
Serpell, “Kedilerin sözde yaramaz davranışlarının bir çok, yalnızca sahiplerinin dikkatini çekme girişimidir” şeklinde konuşuyor ve “Tecrübe etme yanılma yöntemiyle, eğer masanıza oturup kalemlerinizi yere atarlarsa, sonunda onlara dikkat vereceğinizi ya da kalkacağınızı öğrendiler” diye ekliyor. Kedinizle etkileşime geçmek için her gün fazladan 30 dakika ayırmanız daha mutlu bir dinamiğe yol açabilir.
Hollenbeck, bilinmeyen durumlardan kurtarılan kedilerdeki “yanlış davranışların” ise geçmiş travmalardan kaynaklanabileceğini vurguluyor. Daha önceki yaşamında daima aç olan bir hayvan, tıpkı önceki sahipleri tarafınca fena muameleye maruz kalan bir kedinin insanların yanında endişeli olabileceği şeklinde, savunmacı olabilir yada yiyecek mevzusunda tedirgin olabilir. Hollenbeck, “Hayatta kalma içgüdüsü olarak bu korkuyu genelleştirme mevzusunda hakikaten fazlaca iyiler” diyor.
Bazı kedilere numaralar öğretebilirsiniz
Kedilerin ya fazlaca bağımsız ya da “aptal insanoğlunun” onlara gelip gitmelerini ya da yuvarlanmalarını söylemesini dinleyemeyecek kadar kayıtsız oldukları stereotipi evrensel bir gerçek değil. İnsan-Hayvan Etkileşimi Laboratuvarı’nda Udell ve meslektaşları hem küçüklere hem de yetişkinlere kedilerle bağlarını güçlendirmeye yönelik dersler veriyor. Bu dersler içinde kedilerle oynama ve onlara oyun öğretme pratikleri de mevcut.
Her ne kadar durum kediden kediye değişse de araştırmalarda yer verilen kedilerin büyük çoğunluğunun, kendilerine ilgi ve vakit verildiğinde tasmalı adım atma, atılan oyuncağı getirme ve başka bazı numaralar yapma mevzusunda yetenekli olduğu görülüyor.
Udell’in bulgularından ayrı olarak, geçen yıl Sussex Üniversitesi’ndeki araştırmacılar tarafınca meydana getirilen başka bir araştırma da kedilerin atılan bir şeyi getirerek oyun oynayabildiğini ortaya çıkardı; sadece bu davranışın, sahibinden ziyade nesneyle olan bağdan daha çok kaynaklanıp kaynaklanmadığı hemen hemen belli değil.
Editörün notu: Evindeki iki kedimizden biri attığımız oyuncağını geri getirebiliyor. Hatta çoğunlukla oyuncağını yanımıza getirerek oyunu kendisi başlatıyor. Öteki kedimizin ise bu biçim bir oyuna karşı hiçbir ilgisi yok.
Kaynak: The Washington Post / Metin Aktaşoğlu tarafınca yerelleştirildi.