Bir münakaşa esnasında karşınızdakiler sizi ikna etmeye çalışırken kimi zaman kurnaz hilelere başvurabilirler. Günümüzde bu hileleri artık biliyoruz ve “ispatlama mecburiyeti safsatası” ya da “peki şunun hakkındacılık safsatası” benzer biçimde adlar veriyoruz. BBC’nin ödüllü bilim yazarı Amanda Ruggeri, bu mantık safsatalarını iyi mi tespit edebileceğimizi konu alıyor…
İster toplumsal medyada gezinin, ister haberleri izleyin, isterseniz de bir tanıdığınızla duyarlı bir mevzuyu konuşun… Herhangi bir tartışmada “bir tuzakla” karşılaşmanız fazlaca ihtimaller içinde. Söz mevzusu tuzaklar o denli eski ki Antik Yunan’a kadar gidiyor. Bunlara “mantık safsatası” adı veriliyor.
Basitçe ifade etmek gerekirse, mantık safsatası, insanların akıl yürütürken, bir iddianın gerçek değerine hiçbir tesiri olmamasına karşın, (meseleyi iyice karışmasını sağlayarak) o iddiayı daha inandırıcı gösterebilmek adına başvurduğu hilelerdir.
Safsataya başvurmak o kişinin haksız olduğu anlamına gelmez. Sadece kasıtsız kullanılması mantık hatasını, kasıtlı kullanılması da gerçeği çarpıtma ve daha ikna edici olma çabasını gösterir. Her iki durumda da bu bir kırmızı bayrak niteliği taşır ve daha çok sorgulama ve tartışmayı gerektirir. Bilhassa de kendi düşüncelerinizde ve onaylamaya yatkın olduğunuz argümanlarda geçerlidir.
Mantık safsatalarını bir kere öğrendikten sonrasında onları her yerde görmüş olacaksınız. Zaman içinde da insanların düşüncelerinde bu safsataları tespit etme beceriniz iyice artacak, ek olarak diyaloğa ve argümanın dayanağına yeniden daha iyi odaklanabileceksiniz. Şu demek oluyor ki irdelemenin odağından uzaklaşmamış olacaksınız. Öte taraftan kendinize de daha iyi şekilde eleştirel yaklaşabileceksiniz.
Yazıda geçen ve dikkat edilmesi ihtiyaç duyulan yedi mantık safsatasının bazıları mantıkla ilgili “formel” safsatalar olarak bilinir, ötekiler ise dilin ve kanıtların yanlış kullanımıyla ilgili “informel” safsatalardır. Fakat vurgulamamız ihtiyaç duyulan en mühim şey sonucun “devamlı hatalı bir argüman” olduğu…
1. İspatlama mecburiyeti safsatası (Argumentum ad ignorantiam)
İspatlama mecburiyeti safsatasında, kanıt eksikliği iddianın gerçek olduğu şeklinde yorumlanır. Şu demek oluyor ki size bu safsatayı tatbik eden şahıs, kanıt sunma sorumluluğu bulunduğunu düşünmez ve iddiasının yanlışlığının ispatlanmamış olmasını, şu demek oluyor ki bu mevzuda bir kanıt bulunmamasını iddiasının doğruluğu şeklinde yorumlar.
İspatlama mecburiyeti safsatası, genel anlamda komplo teorilerinin ardında yatan argümandır. Mesela, dünyayı Reptilianların (sürüngenimsi insanoğlu) yönettiğine inanan 10 milyondan fazla insan var ve bu kişilerden biriyle girdiğiniz tartışmada karşınızdaki, size bahse mevzu argümanı “Aslına bakarsanız bu Reptilianlar gerilerinde asla kanıt bırakmayacak kadar akıllı, aslen onları bu kadar tehlikeli icra eden da bu. Şu demek oluyor ki bunun bu şekilde olmadığından iyi mi güvenilir olabilirsin ki!” şeklinde savunabilir.
Bu argümana nazaran, dünyayı Reptilianların yönettiğinin kanıtlanamamış olması, bunun gerçek olmadığı anlamına gelmez.
2. Ad hominem (kişiliğe hücum) safsatası
Ad hominem safsatasında, safsatayı icra eden şahıs karşısındakinin argümanını onun karakteri, kişiliği, motivasyonu ve başkalarıyla ilişkileri benzer biçimde açılardan reddeder. Şu demek oluyor ki karşı argüman sunmak yerine kişiye hücum etmek benzer biçimde bir tutum sergiler.
Salgın esnasında aşı olunması icap ettiğini söylediği için “Big Pharma’nın” parçası olmakla suçlanan sıhhat çalışanlarını hatırlayın ya da ideolojik motivasyon ile hareket etmekle suçlanan iklim bilim insanlarını…
Ad hominem’in en dikkat çeken (ve en tuhafı) argüman sunarak anlaşmak yerine, saldırmanın da ötesine geçip mevzuyla asla alakası olmayan başka meselelerle devam edilmesi… Örneğin bir politikacının canlı gösterim münazarasında rakibini giyim tercihleri ya da saç modeli mevzusunda eleştirmesi ve bu yüzden rakibinin iyi bir önder olamayacağını ileri sürmesi bir ad hominem’dir.
3. Islak zemin safsatası (slippery slope)
Bu safsata ise, (istenmeyen) bir adım atmanın ya da yeni bir önlemi hayata geçirmenin en sonunda daha ciddi sonuçlara yol açacağı mantığına dayanır; tıpkı bir nesnenin ıslak yokuştan aşağı yuvarlanması benzer biçimde…
Daha fazlaca politik tartışmalarda karşımıza çıkar. Kabul edilemez bulunduğunu örneklendirmek için argümanın ileride negatif sonuçlar doğuracağı fikri ileri sürülür fakat önerme bir mantık hatasına dayanıyorsa ıslak zemin safsatasına dönüşür.
4. Saman adam (korkuluk) safsatası
Saman adam safsatası aslen toplumsal medyada devamlı karşımıza çıkan bir münakaşa türü. Bunda şahıs karşı tarafın argümanını çarpıtarak, saçma bir hale getirmeye ve bu şekilde argümanı çürütmeyi kolaylaştırmaya çalışır. Ortada olmayan bir argümana “yanıt hazırlar”. Eski adıyla Twitter’da okuduktan sonrasında içinizden “İyi de ne ilgi” diye geçirdiğiniz bir çok paylaşım bir saman adam safsatasıdır. Bir örnekle açıklayalım…
Mesela, aşırı şeker tüketiminin kalp hastalığı benzer biçimde sıhhat sorunları riskini artırabileceğine dair bir argüman öne devam eden kişiyi düşünün. Bir “saman insanın” yanıtı şu şekilde olabilir:
“Ne şu demek oluyor ki, şeker herkesi öldürüyor ve yasaklanmalı mı? Ne saçma!”
Mevcut örnekte, orijinal argümanın çarpıtıldığını ve böylece onun daha kolay “çürütülebildiğini” görüyoruz.
Saman insanla savaşım edebilmek için çelik benzer biçimde olmak gerek. Rakibinizin argümanını en iyi şekilde (kim bilir kendisinden bile daha iyi) sunmanız ve peşinden niçin katılmadığınızı açıklamanız gerekir.
5. Otoriteye başvurma safsatası (argumentum ab auctoritate)
Bu zararı dokunan argüman, birinin yalnız kim olduğuna, ününe ya da itibarına bakarak o kişinin haklı/bilgili olduğu anlayışına dayanır. İnsanlar birini otorite olarak algıladıklarında, bu kişinin her mevzuda uzman bulunduğunu varsayma eğiliminde olurlar (asla deneyimi olmadığı mevzularda bile).
Birçok mantık safsatası benzer biçimde bu da inandırıcı görünebilir, neticede birinin belirli bir alanda uzmanlığı var ise, bu alandaki görüşlerine de güvenemez miyiz? Dürüst olmak gerekirse, güvenebiliriz. Bunu bir safsata haline getiren nokta ise, burada argümanın kanıtlarından fazlaca, kişinin kim bulunduğunun öne çıkmasıdır. Bir başka deyişle, bir pediatrist sırf pediatrist diye haklı olacak diye bir şey yok zira otorite olarak kabul edilen kişiler de hata yapabilir. Otoriteden ziyade argümanınıza odaklanmak tartışmada size daha çok yarar sağlayabilir.
Bundan daha problemli olan ise “alakasız otoriteye başvurmaktır”. Günümüzün “influencer takıntılı” dünyasında, uzmanlık alanı olmasa bile sırf bir ünlünün ağzından çıkmış olduğu için bir argümanı kabul etme benzer biçimde bir eğilimimiz mevcut. Bir de alakasız otoriteler devamlı fazlaca aşikâr olmayabiliyor. İklim değişikliğini örnek alalım. İklim krizi mevzusunda “şüpheleri olan” tarafların bir kuramsal fizikçiyi otorite olarak sunması buna bir örnek olabilir zira kuramsal fizikçilerinin iklim bilimiyle alakası genel anlamda oldukça sınırlıdır.
6. Hatalı ikilem safsatası
Hatalı dikotomi de denen bu safsatada, başka asla alternatifi yokmuş benzer biçimde yalnız iki zıt argüman sunulur. Bunun en meşhur örneklerinden biri ise, 11 Eylül saldırısının peşinden devrin ABD Başkanı George W. Bush’un, ülkesinin Afganistan’ı işgali mevzusunda “Ya bizimlesiniz ya da bizim karşımızda…” ifadesidir.
Internasyonal topluma, işgali destekleme ya da ABD’nin düşmanı olma benzer biçimde iki seçenek sunan bu önermenin doğal olarak ki gerçek hayatta karşılığı bu şekilde değildi. Ülkelerin başka seçenekleri de mevcuttu.
7. Peki şunun hakkındacılık (Whataboutism)
Peki şunun hakkındacılık, mevzuyu dağıtmak ve dikkati başka yere çekmek için kullanılan bir mantık safsatasıdır. Genel anlamda bir ithamın ya da probleminin karşılığında gelen bir ithamdır. Şahıs soruya yanıt vermek yerine “Fakat sen de şunun hakkında şu şekilde yapmıştın/yapmamıştın” benzer biçimde bir argümanla gelmeyi tercih eder.
Eşlerin tartışmasında bir tarafın “Sen bu şekilde bu şekilde söylediğinde bayağı kırıldım” sözüne karşı tarafın “Fakat sen de asla çöp atmıyorsun” benzer biçimde alakasız bir önermeyle gelmesi, bu safsataya bir örnek teşkil eder.
Ya da internasyonal politika tartışmalarında bir ülkeye yönelik eleştirilere “Peki ya Batı’ya ne demeli” cevabı en sık karşılaştığımız peki şunun hakkındacılık örneklerinden biridir.
Bir “peki şunun hakkındacılık”, ikiyüzlülüğü ortaya koymak için kullanılabilir sadece gerçek önermeden sapar, mevzuyu başka yere çeker. İki yanlış bir doğru yapmaz fakat bu safsata o şekilde yapıyormuş benzer biçimde izah edebilir.
Bu tür mantık safsatalarını idrak etmek ve fark etmek, okuduğunuz yada izlediğiniz şeyler hakkında eleştirel düşünmenize, ek olarak tartışmaları yeniden doğru yola yönlendirmenize destek olabilir.
BBC’nin makalesini Sıdal Utkucu Türkçeleştirdi