Machiavelli – Türk Dili ve Edebiyatı

Machiavelli, Niccolo (d. 3 Mayıs 1469. Floransa – ö. 21 Haziran 1527. Floransa) Floransalı politika kuramcısı, yazar ve devlet adamı.

Machiavelli, 1513’te yazdığı, fakat ölümünden sonrasında piyasaya çıkan II Principe (1532; Hükümdar, 1932, 1985) adlı başyapıtında siyasette devlet çıkarlarının belirleyici olması icap ettiğini savunmuş ve bu yaklaşımıyla gerçekçi politika kuramının öncüleri içinde sayılmıştır.

Machiavelli’nin ailesi, Floransa’nın 13. yüzyıldan başlayarak kimi zaman mühim devlet görevlerine de gelen en varlıklı ve seçkin aileleri içinde sayılıyordu. Hukuk doktoru olan babası ailenin en yoksul üyelerinden biriydi. Borçlanın ödeyemez duruma düşmüş olduğu için kamu görevlerinden yasaklanmıştı ve mesleğini gizlice sürdürüyordu. Niccolo’nun kabiliyetine uygun bir eğitim görmemesinin sebebi büyük olasılıkla bu yoksulluktu.

1498’de Floransa yönetiminde aşırı dinsel ve siyasal reformlara girişen Girolamo Savonarola’nın idamını ve muhalif hizbin zaferini izleyen hükümet değişikliklerinden sonrasında, Niccolo Machiavelli hemen hemen 29 yaşlarındayken ikinci cancelleria’nın başına getirildi. Başlangıçta yalnızca cumhuriyetin içişlerini kapsayan görevi sonraları yürütme organı Onlar Konseyi (i Dieci) sekreterliğiyle birleştirildi. Machiavelli ek olarak, Floransa yürütme konseyi Signoria’nın izniyle ve bu konsey adına, dış ilişkileri ve savunmayı yöneten magistrato sekreterliğini de yürütüyordu. 1500’de Fransa’ya gönderilerek ilk mühim diplomatik görevini üstlendi.

Machiavelli beş ay sonrasında Floransa’ya döndüğünde cumhuriyet, İtalya’nın orta kesiminde kendi adına bir prenslik kurmaya çalışan Cesare Borgia’nın girişimleri yüzünden çöküntünün eşiğine gelmişti. Machiavelli görevlerini sürdürürken Del modo di trattare i sudditi della Val di Chiana ribellati (1503: Chiana Vadisinin Ayaklanan Uyruğuyla Başa Çıkmanın Yolu) adlı kısa çalışmasını tamamladı. Bu yapıtında, yeni bir öğretinin temel ilkesi ilk kez vurgulanıyordu: “Dünya daima, hep aynı ihtiraslara haiz insanlarla dolu olmuştur”.

İki kez Cesare Borgia’ya gönderilen Machiavelli, Cesare’nin Sinigaglia’da ayaklanan adamlarından kanlı bir şekilde öç almasına şahit oldu (31 Aralık 1502). Descrizione del modo tenuto dal Duca Valentino nello ammazzare Vitellozzo…. (Valentino Dükünün Vitellozzo’yu oldurmek İçin Kullandığı Yöntem Üstüne….) adlı yapıtında bu vakası söyledi. Cesare kuvvetli kişiliğiyle, organik bir soyutlama ve kuramlaştırma kabiliyeti olan Machiavelli’yi mühim seviyede etkiledi. Amansız, azimli ve kurnaz prens birkaç ay içinde kendisi için bir dominyon elde etmişti. Machiavelli, İtalya’nın ümitsiz problemlerine acil çareler bulacak ideal “yeni hükümdar” için Cesare’nin niteliklerini ve yöntemlerini benimsedi. Bu Cesare’nin kişiliğine hayranlık duyması anlamına gelmiyordu. Cesare Borgia’nın babası Papa VI. Alexander ve ardılı III. Pius’un kısa aralıklarla ölmesi üstüne Machiavelli Borgiaların amansız düşmanlarından II. Julius’u papa seçen kardinaller toplantısı için Roma’ya gönderilmişti. Orada, gitgide artan bir küçümsemeyle, kahramanının çöküşüne şahit oldu ve Cesare’nin hapsedilmesini “İsa’ya başkaldıran biri olarak hak etmiş olduğu” sebebi öne sürülerek onayladı.

Ayrıca Piero Soderini Floransa’da yaşam boyu başyargıç (gonfaloniere) seçilmişti. Machiavelli kısa sürede onun itimatını kazanmıştır. Böylece askeri alandaki düşüncelerini gerçekleştirmeye cesaret edebildi. İtalyan devletlerinin orduları yüzyıllardır paralı askerlerden oluşuyordu; Machiavelli bunların disiplinsizliğini, sadakatsizliğini ve kendini beğenmişliğini uygulamada görmüştü. Eski Roma’nın askeri deneyimleri ile Fransa ve Romagna örneklerinden esinlenerek, Floransa topraklarındaki halklardan asker toplanması düşüncesini hararetle savundu. Sonunda Floransa denetimindeki bölgelerden bir milis gücü toplanması mevzusunda Soderini’yi ikna etli (1505). Yeni milisin gitgide ehemmiyet kazanmasıyla 1506’da bir denetim mekanizması olarak kurulan Dokuzlar Konseyi’nin sekreterliğine Machiavelli getirildi. Cumhuriyet toprakları bölgelere ayrıldı. Machiavelli asker toplama işini yerinde görmek ve denetlemek için ülkeyi dolaşırken eski görevini de sürdürüyordu.

Mukaddes Roma-Germen imparatoru I. Maximilian Aralık 1507’de İtalya üstüne bir sefer hazırlığına girişmişti. Floransa başyargıcı imparatorluk sarayındaki elçisine güvenemediğinden Machiavelli’yi gönderdi. Machiavelli yolculukta İsviçre ve Almanya üstüne de gözlemlerde bulunmuş oldu. Floransa’ya döndüğünde Rapporto delle cose della Magna’yı (Alman Devleti Hakkında Rapor) kaleme aldı. Resmi görevleri esnasında derlediği bu emek verme ile bunun dört yıl sonrasında Riıratto delle cose della Magna (Alman Devletinin Portresi) başlığıyla hazırladığı yazınsal versiyonunda, Alman ulusunun hem güçlülüğünün hem de siyasal zayıflığının nedenlerini başarıyla ortaya koydu. Gene de bu resmi raporlar, muhteşem sezgi gücüne rağmen, kuramlaştırmaya yönelik cüretli sentezler biçiminde olduğundan eksiksiz ve doğru informasyon kaynakları niteliği taşımaz.

Machiavelli Almanya’dan döndüğünde Floransalılar, bir süredir egemenlik alanlarından çıkmış olan Piza kentini ele geçirmek için yeni bir güç gösterisine girişmişti. Bu durum ona kurduğu orduyu tecrübe etme fırsatını verdi. Cephede birliklerine bizzat komuta etti. Piza 8 Haziran 1509’da teslim oldu. Machiavelli ve ordusu Floransa’nın bu başarısında küçümsenmeyecek rol oynadı.

Machiavelli Temmuz 1510’da tekrardan Fransa’ya gitti. Görevi Floransa’nın müttefiki XII. Louis’yi Papa II. Julius ile barışa ikna etmek, asla eğer olmazsa Floransa’nın gereksiz yere hırpalanacağı bir muharebeye sürüklenmemesini sağlamaktı. Ritratto Di Cose Di Francia’nın (Fransa Devletinin Portresi) yazılması ile sonuçlanan bu görevden dönerken (Ekim 1510), Fransa kralı ile papa içinde Floransalıların da katılacağı büyük bir cenk çıkacağına ikna olmuştu. Tüm çabasını ülkesini silahlandırmaya yöneltti. XII. Louis ile anlaşmak suretiyle 1511 yazı sonunda bir kez daha Fransa’ya gitti. Amacı Louis’nin desteklediği ve II. Julius’u Floransalılara karşı kışkırtan Piza Konsili’ni görevden almaktı. Fransa’dan gelir gelmez Piza’ya giderek konsili dağıttı. Ne var ki bağımsız Floransa cumhuriyetinin sonu gelmiş, papanın Mukaddes Birlik ordusu Floransa’yı cezalandırmak için yola çıkmıştı. Başyargıç Soderini azledildi ve Mediciler 1512’de kentin hâkimi olarak geri döndü.

Floransa’da Medici periyodunun başlamasıyla görevlerinden alınan Machiavelli’nin saraya girmesi de yasaklandı. 1513 başlarında Medicilere karşı bir komplo ortaya çıkarıldı ve yeni hükümetin aslına bakarsanız kuşkuyla bakmış olduğu Machiavelli vakaya karışmakla suçlanarak hapse atıldı. İşkence altında bile suçsuz bulunduğunu savundu, fakat komplocuların verdiği bir listede adı geçiyordu. Sonuçta hapisten kurtulduysa da özgürlüğü kısıtlandı. O sırada II. Julius ölmüş ve Giovanni de’ Medici X. Leo adıyla papa olmuştu. Machiavelli, bağışlanmak ümidiyle “Canto Degli Spiriti Beati” (Kutsanmış Ruhların Şarkısı) adlı bir beste yapmış oldu, fakat çabaları netice vermedi. Yoksulluk içine düşen Machiavelli Floransa civarlarında babasından kalan ufak mülke sığındı. 1513 ilkbaharı ile sonbaharı arasındaki dönemde en meşhur iki yapıtından II Principe’yi tamamlamış oldu, Discorsi Sopra ta prima deca di Tito Livio’nun (Titus Livius’un İlk On Kitabı Üstüne Söylevler) büyük bir bölümünü tamamladı.

Machiavelli, daima cumhuriyetten yana olmuş, tüm kuramlarını cumhuriyetin iyileştirilmesi yönünde geliştirmişti. Ne var ki İtalyan devletlerinin zayıflığı, yozlaşma ve yabancıların tehdidi, onu İtalya’yı kurtarabilecek bir “yeni hükümdar” arayışına itti. Gerçek bir kimlik kazandırmak için boşuna uğraştığı bu “kurtarıcı”, insanoğlunun enerjisini aşan zorlukların üstesinden gelmek zorundaydı ve amaçlarına ulaşmak için kullanabileceği araçlar da sınırlıydı. Machiavelli II Principe’de, bu hükümdara insan doğasına ve dönemin koşullarına uyan hangi araçları kullanabileceğini göstermeye çalıştı. Derinden bağlı olduğu din bile, devletin sarsılmaz gerekliliğine bağımlı kılınacak iktidar araçlarından biriydi. “Hikmeti hükümet” terimi, gerçekte ilk kez onun ölümünden 20 yıl sonrasında ortaya çıkmış olduğu halde Machiavelli’nin buluşu olarak tarihe geçti. Discorsi’den değişik görüşler savunmamakla beraber, II Principe, daha özlü anlatımı, etkisi altına alan imgeleri ve gerek çağdaşları gerek sonraki kuşaklarca harfi harfine yorumlanan kimi özdeyişlerinin pervasızlığı ile oldukça daha büyük ün kazanmıştır. Machiavelli’nin insan doğasıyla ilgili kasvetli kötümserliği gerçekte yaşamış olduğu dönemin olgularıyla uyuşmaktadır. Bununla beraber Machiavelli iyi ve temiz insanlardan oluşan bir cemiyet özlemektedir: bu toplumu eski çağlarda ve kendi döneminde de daha azca çağdaş sayılan halklarda aramaktadır.

Machiavelli II Principe’yi, 1513’ten sonrasında Floransa’da yargı devam eden Medici’ye ithaf ederken, ailesinin geçimini sağlayacak ve kendisinin fiil tutkusunu doyuracak bir vazife elde edebilmeyi umuyordu. Bu umutları boşa çıktı. Peşinden, ilkin Commedia di Callimaco e di Lucrezia, sonrasında ise La Mandragola (1518, Adamotu, 1951) başlığını verdiği komediyi kaleme aldı. Burada insanlığın, bilhassa ruhban zümresinin günahkârlığını ve yozluğunu gülmece mevzusu yapmış oldu.

Dük Lorenzo’nun ölümü ve Kardinal Giulio de’ Medici’nin Floransa’yı yönetmek suretiyle kente gelmesi Machiavelli’nin umutlarını canlandırdı. Önceki iki siyasal incelemesini tamamlayan Dell’arte Della guerra (1521; Harp Sanatı) diyalogunu adamış olduğu Lorenzo Strozzi onu Medici’ye takdim etti.

Medici’nin ona verdiği ilk vazife bayağı bir iş için Lucca’ya gitmesiydi. Kardinal sonrasında Machiavelli’yi cumhuriyetin resmi tarihçisi yapmayı kabul etti. Machiavelli bu göreve Kasım 1520’de Floransa Üniversitesi tarafınca atandı. Kısa süre sonrasında Mayıs 1521’de Carpi’deki Fransisken papazlar meclisine gönderildi.

Papa X. Leo’nun ölümünden (Aralık 1521) sonrasında Floransa’nın tek hâkimi olan Giulio de’ Medici, yönetimde düzeltim hayata geçirmeye her zamankinden daha oldukça niyetliydi. Machiavelli, X. Leo için yazdığı Discorso’yu gözden geçirerek Medici’ye sundu. Papa VI. Hadrianus’un Eylül 1523’te ölmesi üstüne Giulio de’ Medici VII. Clemens adıyla papa oldu. Machiavelli, resmi Floransa zamanı Istorie Fiorentine üstündeki çalışmasının hızla tamamlayarak Haziran 1525’te yapıtı sekiz kitap halinde papaya sundu. İstorie Fiorentine, daha önceki yazılarında olduğu benzer biçimde kuvvetli ve emsalsiz bir zekânın izlerini taşıyordu. Fırsat buldukça sürdürdüğü ve sonraki yıllarda iyice bezdiği bu çalışmasında Machiavelli hümanist tarih yazıcılığının anane ve yöntemlerini terk ederek yeni bir çizgi izlemeye başladı. Gerçeğe olan sevgisi kuvvetli koruyucularını gücendirmeme gereğiyle sık sık çeliştiği için, gerçeği keşfetmeye koyulmuş bir tarihçiden oldukça, bir siyasetçi benzer biçimde yazdı; bir çok süre kaynaklan eleştiri süzgecinden geçirmeksizin kabul etti ve vakaları kendi savlarına uydurmaya çalıştı.

Machiavelli Nisan 1526’da istihkâmları denetlemek için oluşturulan beş kişilik kurula yazman seçildi. Ondan sonra papanın Mukaddes Roma-Germen imparatoru V. Karl’a (Şarlken) karşı oluşturduğu ittifakta, ordusuyla beraber papanın naibi Francesco Guicciardini’ye katıldı. Mayıs 1527’de imparatorun kuvvetlerinin Roma’yı yağmalamasıyla cenk sonlanmış oldu. Medici’nin görevden uzaklaştırılmasıyla Floransa özgürlüğünü tekrardan kazanınca Machiavelü cancelleria’daki eski görevini alabileceğini umdu. Ne var ki Medici’nin ona kimi zaman isteksizce yapmış olduğu ufak yardımlar, özgür cumhuriyeti destekleyenlerin Machiavelli’nin doğduğu kentin özgürlüğüne daima beslediği sevgiyi göz ardı etmelerine yol açtı. Onun son ve en büyük düş kırıklığı bu oldu. Peşinden hastalığa yakalandı, bir ay sonrasında da öldü.

Machiavelli, çağdaşlarını etkileme çabasıyla, olduğundan daha “fena” görünmeyi seçmişti. Yapıtlarındaki pervasız ifadeler de buna eklenince “ahlaksız” olarak tanındı. İlkeleri, Katolik Karşı-Düzeltim hareketinin başlıca hücum hedefi durumuna geldi. Fransızlar, İtalya’dan meydana gelen her şeye karşı duydukları tepkiyle, rezillik anlamında “Makyavelizm” terimini türettiler.

Öte taraftan Machiavelli, tarih felsefesinin kurucularından biri olarak yepyeni bir yol açtığının ayrımındaydı. İnsan doğasının değişmezliği ilkesinden yola çıkarak, tarihsel çevrimler düşüncesini ilk kez o ortaya attı. Hem de bir şairdi, fakat şairliği düzyazılarında oldukça daha çok belirgindi. Hakikaten de onun yapıtları, düzyazı Italyan edebiyatının benzeri olmayan örnekleridir. Denemiş olduğu derhal tüm türlerde, tarih yapıtlarında, siyasal tezlerinde, kısa öykülerinde ve bilhassa komedide bu büyük kabiliyetini gösterebilmiştir.

Dünya Edebiyatı