Mehmet Seyda (Çeliker) (d. 15 Ağustos 1919, İstanbul – ö. 13 Temmuz 1986, İstanbul) Yazar.
Mehmet Seyda
Mehmet Seyda, ilk ve ortaokulun hemen her sınıfını başka bir okulda ve ilde okuyarak Pertevniyal Lisesi Orta Bölümü’nü dışardan sınavla bitirdi (1934), aynı liseyi yarıda bırakıp hayata atıldı (1936). Gazete muhabirliği, işçilik yaptı. Zonguldak Ereğli Kömürleri (1937-1941) ve Divriği-Demir Madenleri işletmeleri’nde (1944-1946), Merzifon Halk Bankası’nda memur olarak çalıştı (1946). İstanbul Belediyesi Eğlence Yerleri Kapı Kontrol memurluğunu (1951-1960), Basın İlan Kurumu’ndaki görevi izledi (1961-1964). Bir ara fıkra yazarlığı yaptı, sonra Basın İlan Kurumu’na yeniden döndü.
Tolstoy‘dan esinlenerek yazdığı Mum adlı öyküsü Yücel’de (1936) S. Toprak takma adıyla, asıl adıyla yayımlanan ilk öyküsü Alınyazısı ise Yeni Adam‘da çıkmıştı (1937). Şiir de yazıyordu (Yeni Edebiyat, Yeni Ses, Küllük, 1940-41 ). Sonra şiiri bıraktı, geçim zorluğu onu magazin öykülerine ve tefrika romancılığına itti.
“Mim-Sin, Necdet Ası, Özkan Çeliker, Ömer Sakıp, S. Toprak” imzalarıyla mizah ve magazin öyküleri, politik yazılar, romanlar yazdı (1949-1958).
Ne Ekersen adlı romanıyla Cumhuriyet gazetesinin açtığı yarışmada üçüncülük kazanınca (1958), sanat dergilerinde yeniden kendi adıyla öykülerine rastlandı (Yelken, Dost Varlık gibi, 1958-1960).
Öyküleriyle önceleri gözlemci bir gerçekçilikle Zonguldak yöresinin yaşamı kömüre bağlı insanlarını, Anadolu’yu anlattı. Sonraları toplumsal değişimler sonucu değer yargılarını yitinniş kent insanının dünyasını yansıtmayı amaçladı. Aynı kişiler çevresinde kurulmuş, büyük bir ailenin toplumun gelişimine koşut serüvenini işlediği romanlarında ruhsal çözümlemelere ağırlık vererek yeni anlatım biçimleri denedi, nehir roman‘ın örneğini verdi.
Mehmet Seyda’nın Romanları ile ilgili Değerlendirme
Yazı hayatına şiir yazmakla başlayan Mehmet Seyda (Çeliker) (1919-1986), realist bir yol tuttuğu romanlarında bireyin ruh çözümlemelerine yer verir. Romanları genel olarak 1923-1946 yılları arasında Türkiye’deki toplumsal değişikliklerin geleneksel Türk ailesinde yaptığı yıkımları, büyük bir ailenin parçalanışı ve çözülüşü etrafında ele alır.
“Büyük ailenin çöküşü” genel başlığıyla adlandırılabilecek bir dizi romanından ilki olan
- Yaş Ağaç‘ta (1958), devlet kasasından beslenen Cumhuriyet öncesi büyük bir ailenin Cumhuriyet sonrasında düştüğü geçim sıkıntılarını, yeni şartlara hazırlıklı olamayan aile büyüklerinin bocalamalarını, zamanla büyüyen ailenin parçalanarak dört küçük aileye bölünmesini bir dizi romanın ortak kahramanı Osman’ın bakış açısından vermektedir. Buğra romanda kalabalık aile içinde büyüyen küçük Osman’ın, davranış psikolojisinin metotlarına uygun olarak, büluğ çağı sorunları, kişiliğinin oluşmasını, aileden ve sokaktan gelen çatışmalarını çok yönlü sorgularken;
- 1959 yılında yayımlanan Ne Ekersen‘de aynı ailenin bir başka bireyi Ali Muhsin’in, zaman zaman Osman’ın hayatına katılarak, aileden ve toplumdan gelen zorlukları ve çetin yaşam koşullarını;
- Bir Gün Büyüyeceksin (1966), İhtiyar Gençlik (1971), İçe Dönük ve Atak (1973), Cinsel Oyun (1966), Süeda Hanımın Ortanca Kızı (1970), Gerçek Dışı (1976) gibi romanlarında Osman’ın tutku hâlini alan ilk gençlik aşklarını, serüvenlerini, beden ile ruhunun istekleri arasında bocalayışlarını Türk aile yapısındaki derin sarsıntılara inerek vermeye çalışır.
- Yazarın en tanınmış romanlarından Yanartaş‘ta ise (1970) maden işçilerinin sorunlarını realist gözlemlere dayanarak ele alır.
- Seyda’nın Köroğlu (1969), Sultan Döşeği (1969) ve Nemrut Mustafa (1970) gibi tarihsel romanları ile Büyük Beyin (1966), 6Numaralı Rostov Planı (1966), Gezici Ölüm Hücresi (1966) adlarında polisiye romanları da vardır.
Yanartaş (1970) Romanı:
Mehmet Seyda ‘nın TRT roman ödülü kazanan ve olumlu olumsuz pek çok eleştiri alan Yanartaş romanı, kendisinin Zonguldak madenlerinde çalıştığı yıllardaki gözlemlerine dayandığı için bir bakıma otobiyografik hüviyetlidir. Ayrıca İkinci Dünya Savaşı’nın Türkiye ve Zonguldak üzerindeki yansımalarını vermesi bakımından da belgesel roman olarak nitelenebilir. Seyda, söz konusu romanında döneminin sosyal ve siyasal olaylarını vermede biraz ölçüyü kaçırdığı, Zonguldak maden işçilerinin hayatlarını tam olarak anlatmadığı, bu yüzden eserinin kurmaca tarafını zayıflattığı savıyla başta Fethi Naci olmak üzere, Naci Çelik, Rauf Mutluay gibi kimi eleştirmenlerin suçlamasına hedef olmuştur.
İki cilt olarak yayımlanan Yanartaş, Seyda’nın ilk dönem romanlarının ortak kişisi Osman Güralp’in Zonguldak’a gelişi, Kömür İşletmesi Muhaberat Servisinde çalışmaya başlaması, Yaşar’la evlenmesi, karısını aldatışı, evinde bulundurduğu yasak yayınlar yüzünden tutuklanışı ve bir süre sonra serbest bırakılışı birinci cildin olaylar zincirini oluşturur.
Osman’ın askerlik görevinin anlatıldığı ikinci ciltte İkinci Dünya Savaşı ile ilgili haberler, Millî Şef döneminin aydınlar üzerindeki baskısı biraz abartılı da olsa bir fon olarak kullanılır. Osman burada da rahat durmaz, kaçma girişimleri, yakalanmalar, tutukluluk anıları birbirini izler. Romandaki olaylar zinciri bir yüzbaşının denetiminde karısıyla görüşme sahnesinde karısının “ne olmuşsun böyle!” cümlesiyle sona erer. Bu kısa konuşma kendini bulma sürecindeki roman baş kişisinin aile, çevre ve rejim tarafından kuşatılmış, engellenmiş olan ruhsal durumunu vermeye hizmet etmektedir (Tümer, 2000,185-190).
(Prof.Dr. Osman GÜNDÜZ, Çağdaş Türk Romanı)
Mehmet Seyda’nın Eserleri
Hikâye:
- Zonguldak Hikâyeleri (1962),
- Beyaz Duvar (1962),
- Başgöz Etme Zamanı (1963),
- Oyuncakçı Dükkânı (1964),
- Garnizonda Bir Olay (1968),
- Anahtarcı Salih (1969),
- Kör Şeytan (1974),
- Bana Karşı Ben (1976),
- Kapatma (1980).
Roman:
- Yaş Ağaç (1958),
- Ne Ekersen (1958),
- Cinsel Oyun (1960),
- Bir Gün Büyüyeceksin (1966),
- Sultan Döşeği (1969),
- Köroğlu (1969),
- Nemrut Mustafa (1970),
- Süeda Hanım’ın Ortanca Kızı (1970),
- Yanartaş (1970),
- İhtiyar Gençlik (1971),
- İçe Dönük ve Atak (1973),
- Gerçek Dışı (1976),
- Mavi Siyah Aşk (1989).
Çocuk Kitabı:
- Cumhuriyet Öncesi Yazarlardan Çocuklara Hikâyeler (1978),
- Düşleme Oyunu (1979),
- Bastıbacak Ermiş (1979),
- Deli Ali (1979).
Diğer:
- Bir Açıdan (denemeler, 1969),
- Türk Romanı (Kemal Tahir’in Devlet Ana romanı üzerine bir açık oturum tutanağı, 1969),
- Edebiyat Dostları (29 yazarla röportaj, 1970),
- Çocukluk Yılları (anılar, 1979).
Ödülleri:
- Doğan Kardeş Çocuk Romanı Armağanı – Bir Gün Büyüyeceksin
- TRT 1970 Başarı Ödülü – Yanartaş
- May Edebiyat Ödülü – İhtiyar Gençlik
- Türk Dil Kurumu Ödülü (1974) – İçe Dönük ve Atak
