Metin Tahlili Sürecinin Aşamaları – Türk Dili ve Edebiyatı

Aşağıdaki içerikte 2024 Türk Dili ve Edebiyatı Öğretim Programı‘nda

• Metin Tahlili Sürecinin Aşamaları,
• Metin Tahlilinin Ölçme ve Değerlendirme Süreci,
• Edebiyat Atölyesinin Ölçme ve Değerlendirme Süreci

üstünde durulmaktadır.

Metin Tahlili Sürecinin Aşamaları

Edebî (Sanat içerikli) Metinler

1- Öğrencilerden edebî bir metni tahlile başlamadan ilkin metnin dış özelliklerinden (başlığından, şekil özelliklerinden, metindeki görsel unsurlarından vb.) hareketle tahminde bulunmaları istenir. Metnin türüne gore okuma yada dinleme/seyretme yöntem ve stratejisi belirlenerek öğrencilerin metni okuması yada dinlemesi/izlemesi sağlanır, metnin içinde ne olduğu hakkında genel data edinmelerine yönelik soruları cevaplandırmaları istenir.

2- Öğrencilerden konu ve temaya yönelik araştırmalarda bulunmaları istenir. Öğrencilerin sanatçı ile metin arasındaki ilişkiyi, metindeki çatışmayı, temayı besleyen duygu ve düşünceleri, mevzunun ele alınış şeklini sorgulamaları; metne kendi duygu ve düşünceleriyle yaklaşmaları amaçlanır. Bunun için öğrencilere sorular yöneltilir ve öğrencilerin soruları cevaplandırması sağlanır.

3- Öğrencilerden okudukları yada dinledikleri/izledikleri edebî metnin türünden hareketle yapı unsurlarına ilişkin tespitlerde bulunmaları istenir. Öğrencilerin metnin yapı unsurlarını, yapıyı oluşturan birimleri ve bunların iyi mi bir plan çerçevesinde oluşturulduğunu belirlemeleri sağlanır. Metnin yapı unsurları arasındaki ilişkiyi ve yapı unsurlarının metnin içeriğine katkısını değerlendirmek amacıyla oluşturulacak sorulara yanıt vermeleri sağlanır.

4- Öğrencilerin okudukları yada dinledikleri/izledikleri edebî metnin türünden hareketle dil ve anlatım özelliklerini belirlemeleri, metnin yazıldığı devrin ve edebî geleneğin metnin dil ve ifade özellikleriyle ilişkisini tespit etmeleri, yazarın üslubuna yönelik değerlendirmelerde bulunmaları, yazarın üslup seçimini sorgulamaları sağlanır. Öğrencilerden bu amaçla oluşturulacak sorulara yanıt vermeleri istenir.

5- Öğrencilerden okudukları yada dinledikleri/izledikleri edebî bir metni tahlil ederek (içerik, yapı, tema, dönem, zihniyet, anane, üslup ve sanatçı ile yaratı arasındaki ilişki bakımından) bir sonuca ulaşmaları istenir. Bunun yanı sıra öğrencilerin metinde yer edinen millî, tinsel ve evrensel değerlerle ilgili çıkarım yapmaları; metnin öteki disiplinlerle ilişkisini ortaya koymaları istenir. Öğrencilerden bu amaçlara ulaştıracak sorulara yanıt vermeleri beklenir.

Öğretici Metinler

1- Öğrencilerden öğretici bir metni tahlile başlamadan ilkin metnin dış özelliklerinden (başlığından, ara başlıklardan, metindeki görsel unsurlarından vb.) hareketle tahminde bulunmaları istenir. Metnin türüne gore okuma yada dinleme/seyretme yöntem ve stratejisi belirlenerek öğrencilerin metni okuması yada dinlemesi/izlemesi sağlanır, metnin içinde ne olduğu hakkında genel data edinmelerine yönelik soruları cevaplandırmaları istenir.

2- Öğrencilerden ana düşünce, yardımcı düşünceler ve ana düşünce ile yazar ilişkisini belirlemeye yönelik tespitlerde bulunmaları istenir. Öğrencilerin yazar ile metin arasındaki ilişkiyi, metindeki bilgilerin sunuluş şeklini, metinde açık yada örtük olarak dile getirilen iletileri sorgulamaları; metne kendi bakış açılarıyla yaklaşarak metni yorumlamaları amaçlanır. Bunun için öğrencilere sorular yöneltilir ve öğrencilerin soruları cevaplandırması sağlanır.

3- Öğrencilerden okudukları yada dinledikleri/izledikleri öğretici metnin türünden hareketle yapı unsurlarına ilişkin tespitlerde bulunmaları istenir. Öğrencilerin metnin yapı unsurlarını oluşturan birimlerin iyi mi bir plan çerçevesinde oluşturulduğunu belirlemeleri ve metni oluşturan birimlerin metnin içeriğine katkısını değerlendirmeleri sağlanır.

4- Öğrencilerin okudukları yada dinledikleri/izledikleri öğretici metnin türünden hareketle dil ve ifade özelliklerini belirlemeleri, metnin yazıldığı devrin metnin dil ve ifade özellikleriyle ilişkisini tespit etmeleri, yazarın ele almış olduğu mevzuya yönelik perspektif ve üslubuyla ilgili değerlendirmelerde bulunmaları, yazarın üslup seçimini sorgulamaları sağlanır. Öğrencilerden bu amaçla oluşturulacak sorulara yanıt vermeleri istenir.

5- Öğrencilerden okudukları yada dinledikleri/izledikleri öğretici bir metni tahlil ederek (içerik, yapı, ana fikir, dönem, zihniyet, üslup ve sanatçı ile yaratı arasındaki ilişki bakımından) bir sonuca ulaşmaları istenir. Bunun yanı sıra öğrencilerin metinde yer edinen millî, tinsel ve evrensel değerlerle ilgili çıkarım yapmaları; metnin öteki disiplinlerle ilişkisini ortaya koymaları istenir. Öğrencilerden bu amaçlara ulaştıracak sorulara yanıt vermeleri beklenir.

Türk Dili ve Edebiyatı Dersi Öğretim Programı’nda edebiyat atölyesinde içerikler, sözlü ve yazılı anlatma çerçevesinde oluşturulur.

• Sözlü Anlatma: Sunumlar, canlandırmalar, hikâye anlatımları, şiir dinletileri, mülakat, münazara, grup tartışmaları benzer biçimde bireysel yada etkileşimli sözlü görevlerdir.

• Yazılı Anlatma: Betimleyici paragraf yazma, şiir oluşturma, poster hazırlama, film şeridi hazırlama, genel ağdaki çevrim içi ortamlarda metin yazma, blog oluşturma, e-posta yazma, dilekçe yazma benzer biçimde bireysel yada etkileşimli yazma görevleridir.

Metin Tahlilinin Ölçme ve Değerlendirme Süreci

• Türk dili ve edebiyatı dersi kapsamında ilk olarak öğrencilerin ön bilgilerinin denetim edilmesine yönelik uygulamalar yapılır. Bu uygulamalar yardımıyla öğrencilerin hazır bulunuşlukları ve ön detayları belirlenir, bu mevzuda eksiklikler var ise giderilerek derse başlanır.

• Metin tahliline yönelik oluşturulan her öğrenme çıktısı için öğrenme kanıtları yazılmalıdır. İyi yapılandırılmış bir metin, istenilen öğrenme kanıtlarına ulaşmada belirleyici olan temel etkendir. Metnin mevzu, ana fikir, ifade, üslup vb. özellikler bakımından iyi yapılandırılmış olmasının yanı sıra öğrencinin seviyesine uygun, ilgisini çeken, okumaktan keyif alacağı metinler kullanılması önemlidir.

• İzleme ve geliştirme (biçimlendirme) amacıyla meydana getirilen ölçme ve değerlendirme uygulamalarında amaç; öğrencilere not vermek değil, bir sonraki aşamaya geçmeden öğrencilerin gelişimlerini ve var ise eksiklerini belirlemektir. Bu süreçte ölçme ve değerlendirme araçlarında çeşitlilik sağlanması gerekir. Temalar kapsamında kavram haritası, yapılandırılmış grid, emek harcama kâğıdı, kısa cevaplı maddeler, karşılaştırma tablosu benzer biçimde değişik ölçme ve değerlendirme araçları tavsiye durumunda sunulmuştur. Derslik ortamının özelliklerine gore öğrencilerin gelişimlerini izlemeyi amaçlayan değişik madde türleri de kullanılabileceği için seyretme/geliştirmeye (biçimlendirmeye) yönelik ölçme ve değerlendirme araçlarına örnekler sunulmuştur.

• Metin tahlilleri sürecinde öğrenme-öğretme hedeflerine ilişkin tüm süreç bileşenlerine yönelik uygulamaların yapılması gerekir. Her bir bileşenin kazandırılması kadar ölçülebilmesi de önemlidir.

• Metin tahliline yönelik ölçme değerlendirmenin ikinci aşamasında da ilk olarak öğrencilerin dinleyecekleri/izleyecekleri metnin seçimine ehemmiyet vermek gerekir. Öğrencilerin dinleme/seyretme süreci için seçilen metinleri evvel görmesi uygun değildir. Sadece öğrenciler ölçme ve değerlendirme araçlarını dinleme/seyretme öncesinde görebilir. Başka bir anlatımla öğrenciler seçici dinleme/seyretme yapacaksa kontrol öğrencilere kısa bir süre öncesinde verilebilir.

• Uygun ölçme araçlarıyla herhangi bir becerinin süreç bileşenlerindeki gelişiminin dizgesel olarak izlenmesi ve bu doğrultuda öğrencinin desteklenmesi gerekir. Öğrencilerin de kendi öğrenmelerini değerlendirmede etken katılımcılar olarak sürece dâhil olması teşvik edilmelidir. Becerilere ilişkin süreç bileşenlerinin aşamalı olması, öğrencilerin kendi öğrenmelerinin bir sonraki adımını öngörmelerine de destek olacaktır. Bu doğrultuda ölçme ve değerlendirme, öğrenme ve öğretme sürecini destekleyici geri bildirim elde eden yapıcı bir rol oynamalıdır.

• Metin tahlilleri sürecinde öğrencilerin sosyal-duygusal öğrenme becerileri ile okuryazarlık becerilerini edinmeleri, eğilim ve değerler vasıtasıyla duyuşsal gelişimlerinin desteklenmesi ve güzel duyu zevk kazanmaları için ölçme ve değerlendirme uygulamalarından yararlanılmalıdır. Bunun için yansıtıcı günlük tutma, edebî materyaller hazırlama benzer biçimde uygulamalardan; duyuşsal ölçekler, gözlem formu benzer biçimde araçlardan yararlanılabilir. Bu süreçte öğrencilerin duyuşsal özelliklerinin gelişiminin uzun süre almış olduğu göz önünde bulundurulmalıdır.

• Metin tahlili sürecinde emek harcama yaprakları, talebe sunumları, rol oynama, derslik içinde uygulanan süratli teknikler, karşılaştırma tabloları, yapılandırılmış grid, öğrenme günlükleri, çıkış kartları, yansıtıcı yazılar, data haritaları, grafiti panoları vb. kanıtlar kullanılabilir. Öğrencilerin grup emek vermesi esnasında bireysel olarak yada öteki öğrencilerle beraber öğrenme sürecinde neler yapmış olduğu gözlemlenebilir. Kanıtlar; denetim listeleri, dereceli puanlama anahtarları, gözlem formları vb. kanalıyla değerlendirilebilir. Öz değerlendirme, akran değerlendirme ve öğretmen değerlendirme bir arada yapılarak değerlendirmede çeşitlilik sağlanır.

• Öz değerlendirme, öğrencilerin öğrenme sürecinde gerçekleştirdikleri emekleri öğretmen ya da öğrenciler tarafınca belirlenmiş ölçütler doğrultusunda değerlendirmelerini ve öğrenmeleri hakkında kendi kararlarını vermelerini ihtiva eder. Öz değerlendirme formlarında “öğrencilerin becerileri yaşamlarına ne derecede aktardıklarına, öğrendiklerini uygulamaya kıymet bulup bulmadıklarına” ilişkin sorular yada ifadeler yer alır.

• Akran değerlendirme; bir proje, araştırma ya da grup çalışmasında yer edinen bireylerin akranlarını belirli ölçütlere gore değerlendirmeleridir. Akranlarının çalışmalarındaki yeterlilik düzeylerini değerlendiren öğrencilerin eleştirel düşünme becerileri de gelişir. Akran değerlendirme öğrencinin öğretmen haricinde başka birinden de dönüt almasına destek sunar. Değerlendirmeye temel oluşturan öğrenme çıktıları ve ölçütlerin saptanması mevzusunda öğrenciye perspektif sağlar.

Edebiyat Atölyesinin Ölçme ve Değerlendirme Süreci

• Edebiyat atölyesinde sözlü ve yazılı ifade ile ilgili iki ayrı performans görevi verilir. Performans görevleri için her temaya yirmişer saat ayrılmış olup hem sözlü hem de yazılı anlatımlara ilişkin görevlerin tamamı derslik ortamında gerçekleştirilecektir. Öğrenciler performans görevleri için sınıfa fotoğraf getirmek, ses kaydı almak benzer biçimde hazırlıklar yapsa da ürünlerini sınıfta ortaya koyup paylaşacaktır.

• Edebiyat atölyelerinde öğrencilerin yazılı ve sözlü üretim gerçekleştirmesi için performans görevi kullanılacaktır. Her temada biri yazılı üretim, diğeri sözlü üretim için olmak suretiyle iki performans görevi kullanılacaktır.

• Performans görevleri sonunda elde edilmiş ürün yada meydana gelen performans, dereceli puanlama anahtarı kullanılarak değerlendirilir. Süreç içinde öğrencilere geri bildirim verilir. Değerlendirme sürecinde çeşitlilik sağlanarak ürün/meydana gelen performans öğrencinin kendisi, akranı ve öğretmeni tarafınca değerlendirilir. Öğretmen tarafınca meydana getirilen değerlendirme sonunda öğrenciye elde etmiş olduğu ürün/meydana gelen performans ile ilgili not verilir.

• Puanlama anahtarı öğrencilere edebiyat atölyesi öncesinde verilir. Öğrencilerin sözlü ifade ve etkileşimlerinin değerlendirilmesinde konuşmanın bitmesi beklenmeli, geri bildirimler öğrenciler kendini ifade ettikten sonrasında verilmelidir. Değerlendirme sürecinde çeşitlilik sağlanarak öğrencinin kendisi, akranı ve öğretmeni tarafınca değerlendirme yapılır.

• Sözlü ifade ve etkileşimin değerlendirilmesinde duyuşsal özelliklere de dikkat edilmeli, öğrencinin kendini iyi mi hissettiği vb. mevzulara da odaklanılmalıdır.

• Edebiyat atölyesinin başlangıç aşamasında öğrencilerin hazırlıksız ve hazırlıklı bir halde kendilerini sözlü olarak ifade etmeleri sağlanır. Öğrencilerin kendini ifade etmesi, gövde dili ve kullanımı, üslubu, süreyi etkili kullanımı, konusunu etkili bir halde sunabilme becerisi, konuşmanın içinde ne olduğu, özgünlüğü benzer biçimde ölçütlerin değerlendirilebilmesi için uygun bir öğrenme ortamı oluşturulmalıdır.

• Öğrencilerin yazma ürünleri ve etkileşimlerine yönelik değerlendirmeler; öğrencilerin gelişimlerinin izlenmesi, eksikliklerinin görülmesi, öğrencilere anlatımlarını düzeltme imkânı verilmesi açısından önemlidir.

• Edebiyat atölyesi kapsamında öğrencilerden süreç temelli yazma ürünleri ortaya koyması istenir. Bu doğrultuda öğrencilerin tüm öğrenme süreçlerine yönelik etkili geri bildirimler ön plana çıkar. Yazılı ifade ve etkileşim sürecinin tüm aşamalarında öğrencilere rehberlik edilerek seyretme ve geliştirme (biçimlendirme) etkinlikleriyle öğrencilerin emekleri ara ara değerlendirilmelidir.

• Öğrencilerin oluşturduğu yazılı ürünler ve etkileşimler, yazma ölçütleri ya da dereceli puanlama anahtarı ile değerlendirilir. Puanlama anahtarı, öğrencilere yazma süreci öncesinde verilir.

• Değerlendirme neticeleri ve ürünüyle ilgili materyaller (notları, görselleri vb.), öğrencinin portfolyosuna yada e-portfolyosuna eklenmelidir. Öğrencilerin derslik içindeki performansları kadar ders sürecindeki gelişimleri de puanlamada ön planda tutulmalıdır.