Plasenta, sıfırdan oluşan ve hamilelikte 9 ay süresince büyüyen bir doku. Bu yüzden araştırmacılar plasentada mikroplastik bulduklarında şoke olmuşlardı. Geçtiğimiz aylarda da İtalya’da atardamar tıkanıklığı olan bir hastadan cerrahi operasyonla alınan yağ tortuları içerisinde mikroplastikler bulunmuştu.
Plasentada mikroplastik gören araştırma ekibinde yer edinen ve New Mexico Üniversitesi’nde çevre sağlığı alanında bilimsel nitelikli emekler yürüten Matthew Campen, sonradan düşündüğünde aslına bakarsak plasentada mikroplastiğe rastlamanın kendilerini şoke etmemesi icap ettiğini fark ettiğini söylüyor.
Bundan dolayı mikroplastikler soluduğumuz havada, içtiğimiz suda, gökten yağan yağmurda ve karda, yediğimiz yemeklerde, evimizdeki tozda, duvarda asılı duran tablonun boyasında, banyodaki kozmetiklerin içinde… Diş tellerini ve plaklarını bir kenara koyacak olursak mikroplastikler diş macunlarının da içinde, hatta diş fırçasının ta kendisi… Matthew Campen, plasenta deneyinden sonrasında da insan testislerinde de mikroplastik bulduklarını ve beyinde saptandığına dair çalışmanın da yayınlanmak suretiyle bulunduğunu aktarıyor.
Bilim adamları mikroplastik hakkında 20 senedir emekler yürütmekte. Mikroplastik teriminin kullanıldığı ilk emek verme 2004’te yayımlandı. Şimdi de organlarda birikebilen ve yok denecek kadar ufak ebatta olabilen nanoplastikler üstüne çalışmaya başladılar. Geçen süre zarfında insanlığın mikroplastik maruziyeti katlanarak arttı. 2040’ta çevrede bulunan plastiğin iki katına çıkması planlanıyor.
Oldukça sayıda araştırma, flatalat ve bisfenol (mesela BPA) benzer biçimde plastiklerden yayılan kimyasal elementleri, hormonel bozulma, gelişimsel anomali ve kanser de olmak suretiyle çeşitli hastalıklarla ilişkilendiriyor. Sadece bilim adamları, organlarımıza yerleşen ve kanımızda dolaşan plastik parçaların sağlığımıza etkilerinin neler olabileceğine dair oldukca daha azca şey biliyor.
Seattle Çocuk Araştırmaları Enstitüsü’nde plastiğin hamileliğe ve çocuk sağlığına etkilerini araştıran pediatrist Sheela Sathyanarayana, mikroplastik hakkında öğreneceklerimizin iyi olma ihtimalinin düşük bulunduğunu belirtmekte. Science dergisinde kısa süre ilkin piyasaya çıkan bir makalede de araştırmacıların mikroplastiklerin sağlığa tesirleri hakkında beş ila 10 yıl içinde daha çok data sahibi olacağı öngörülüyor. Sadece yazının baş yazarı ve Plymouth Üniversitesi’nde deniz biyolojisi emek harcamaları yürüten Richard Thompson “Bu, dünyanın daha çok ‘mahkûm edici kanıt’ beklemesi anlamına gelmiyor” diyor ve ekliyor:
“Mikroplastiklerin insanlara verdiği ziyanı idrak etmek için deneylere milyonlarca dolar harcayabiliriz. Fakat bu işimiz bittiğinde problemi çözmemiz de gerekecek.”
Görüldüğü benzer biçimde, plastikle aramıza mesafe koymamız gerekiyor. Plastiğin olağanlaştığı dünyada mikroplastikten uzak durmak hem titiz araştırmalar yapmayı hem de para sahibi olmayı gerektiriyor. Bundan dolayı artık günlük hayatta plastiği azaltmak bir lüks.
Aklıma ilk gelen örneği vereyim: Su.
İlk su geliyor aklıma bu sebeple bu mevzuda birazcık yaralıyım. Su sipariş ettiğim markada cam damacana ile plastik damacana içinde 30 liradan fazla fark var. Bayağı 19 litre damacanayı 85 liraya sipariş ederken, cam damacana istediğimde bu fiyat 15 litre için 112 liraya çıkıyor. Ve bizim evin bütçesi bu kadar sıhhatli yaşamaya elverişli değil. Tek yapabildiğim, cam sürahilere su aktarma sirkülasyonunu arttırabilmek.
The Atlantic yazarlarından Zoe Schlanger de kısa sürede kanepelerini yenilediğini ve plastik olmayan kanepe bulmanın ne kadar zahmetli bulunduğunu konu alıyor. “Polimer performanslı materyal” haricinde döşemeli kanepeler arayan Schlanger, en sonucunda deride karar kıldığını konu alıyor. Derinin ise, standart mikrofiber yada polyester seçeneklerden açık ara pahalı bulunduğunu aktarıyor. Koltukların minderlerinin ise, öteki pek oldukca minder benzer biçimde poliüretan köpüğü bulunduğunu sonradan farklıymış. Bu da kendini koltuğa her attığında etrafa mikroplastik tozlarının savrulması demek.
“Plastiksiz, yün minderler de vardı fakat onlar bütçemin dışındaydı. Neticede elimden gelenin en iyisini yaptım. Fakat hala koltuğa her oturduğumda aklıma bu fikirler geliyor” diyor.
Mikroplastiği azaltmayı evinizdeki tüm eşyalara uygulayabilirsiniz, neticede tamamen saf olanı elde etmek olanaksız, dolayısıyla bu yolda birazcık bile mesafe katetmek hiçbir şey yapmamaktan daha iyi. Ve evet, yeniden edelim: Hiçbiri ucuz değil.
Bebek bekleyen aileleri örnek alalım: Plastiğin fetüs ve çocuk gelişimi üstündeki tesirleri göze alındığında, bir ailenin tamamen plastikten arınmış bebek ürünleri satın almak için görece varlıklı olması gerekiyor. (Üstünde organik yazan ürünlerin daha yüksek fiyat etiketleri ile geldiğini bilmeyen artık yok, değil mi?)
Bu fark oldukca rahat bir araştırmayla bile görülebiliyor. Bebek yatakları için arama yaptığınızda “toksik değildir” ibaresi ya da yatağın belirli standartlara uygun üretilmiş olması, ürünün fiyatını 4-5 katına çıkarabiliyor.
Halılara gelecek olursak… Çağdaş halıların yüzde 95’i bileşik fiberden üretiliyor, kısaca plastikten. Bu da kullanıldıkları süre süresince etrafa mikroplastik yaydıkları anlamına geliyor. Diyelim ki temizlemesi daha kolay diye çocuğun odasını PVC kaplama ile değiştirdiniz, bu da odaya çocuk gelişimine zarar veren ve alerjik astım benzer biçimde rahatsızlıklara yol açan flalatı bebeğinizin odasına soktunuz anlamına gelir. Her ne kadar son yıllarda bu zararı olan kimyasal bileşenler azaltılmaya çalışılsa bile minimum ziyanı verecek seçenekler naturel fiber halılar yada ahşap döşemeler olacak ki onların da daha pahalı olduğu malum.
Sheela Sathyanarayana, pediatristlik yapmış olduğu ailelere mühim ikazlar sunduğunu dile getiriyor:
Mutfağınızda plastik ve aşırı işlenmiş besin sokmayın
Mümkünse plastiği mutfağınızdan uzak tutun ( 😀 ). Bundan dolayı yiyecek yeme, mikroplastiklerin bedenimize girmiş olduğu en temel yol. Sathyanarayana plastik kutularda besin saklamayı ve bu kutularda saklanmış yiyecekleri yememeyi öneriyor (elveda annemden gelen dondurma ve yoğurt kapları). Bebekler içinse paslanmaz çelikten ürünler kullanılabilir (hesaplı cam yada paslanmaz çelik kaplar bulursanız bizlere de bağlantı atın lütfen).
Bilhassa plastik kaplardaki yiyecekleri mikrodalgada ısıtmayın. Üstünde “mikrodalgaya girebilir” yazması, girmesinin sıhhatli olduğu anlamına gelmiyor. Yiyecek pişirirken silikon ya da plastikten ziyade tahta kaşık kullanmaya itina gösterin.
Öteki taraftan, aşırı işlenmiş gıdalar, zararı olan koruyucu maddelerin yanı sıra mikroplastik de içerebilir. Sathyanarayana, aşırı işlenmiş gıdaların, çağıl, plastik ağırlıklı fabrikalardaki üretim süreçlerinde daha oldukca mikroplastiğe maruz kalabileceğine dikkat çekiyor. Evet, bu güzel bir tavsiye fakat yanında zamanı ve parayı da gerektiriyor. İşlenmiş gıdadan uzak durmak yiyecek pişirmeye daha oldukca vakit ayırmak demek. Ek olarak örneğin marketten donmuş köfte almak direkt kıyma alamayan aileler için daha hesaplı olabiliyor. Evde yiyecek yapmak, kısaca mikroplastikten uzak durmak gene bir lükse dönüşebiliyor.
Sathyanarayana, tavsiyelerinin zor bulunduğunun ve tüm yükü tüketicinin omuzlarına koyduğunun bilincinde bulunduğunu vurguluyor. Bunun sebebi ise, pek oldukca ülkede düzenleyici sistemlerin bu tür kimyasalları hesaba katmaması. Bu türden bir yükün hakikaten ağır bulunduğunu kaydeden Sathyanarayana “Hamileyken bu kadar değişik şeyin hepsini birden düşünmek taşıması ağır bir yük” demekte.
Matthew Campen ise, ürkü yapmamak gerektiğine bu sebeple stresin de sağlığımıza zarar vereceğine işaret ediyor. Dört yanımızın plastiklerle çevrili olduğu bir dünyada yaşadığımızı ve bireyler olarak neyin denetim edilemez olabileceğine dair oldukca azca şey bildiğimizi kaydeden Campen, sözlerini şöyleki sürdürüyor:
“Bildiklerimden yola çıkıp ürkü yaparsam, oldukca kolay şekilde aklımı kaybedebilirim. Kendi kişisel sıhhat problemimden ziyade küresel plastik problemi mevzusunda daha oldukca endişeliyim. Katlanarak büyüyen bu problemi değiştirecek pozisyonda değiliz. İşte bu beni hakikaten strese sokuyor.”
Campen de, Sathyanarayana da, Thompson da bu noktadan sonrasında yalnız büyük hükümet müdahalelerinin gidişatı değiştirebileceği mevzusunda aynı fikir. Her ne kadar teoride bebeğinizin kanındaki bazı bileşiklerin varlığını düşürseler de uçuk fiyatlardaki bebek yatakları bu durumu değiştirmeyecek. Sathyanarayana, önünde sonunda piyasaya ucuz plastiksiz ürünlerin geleceğine inanıyor fakat bu hakikaten oldukca yavaş bir süreç. Bundan dolayı plastik polimerin aşırı düşük fiyatı karşısına çıkabilecek oldukca azca sayıda materyal var.
Ve eğer bilim adamları bu 10 yıl içinde bu ufak parçacıkların aslına bakarsak hep bir tehdit oluşturduğunu keşfederse, birçok insan niçin daha ilkin bu mevzuda bir şey yapılmadığını soracaktır. O zamana kadar doğacak tüm nesiller de plastikle kaplı bir rahimden polimer bir dünyaya gelecek…
The Atlantic’in haberini Sıdal Utkucu Türkçeleştirdi