Türk Edebiyatında Postmodernizm
1980’lerden itibaren yazarlarımız postmodernizmin metnin yapısını şekillendiren kimi özelliklerinden ustaca yararlanmışlardır.
Geleneksel roman, birçok yönüyle standart, mantığa dayalı bir içeriğe haizdir. Yazarlar, nesnel yaklaşımla ele almış olduğu mevzuyu belirgin şahıs, mekân ve vakit çerçevesi içinde aktarır. Bu biçim romanları okur kitlesi yadırgamaz. Postmodern romanda ise yazar, gerçekliği öznelleştirip kurguyu değiştirir. Postmodernist yazarın bir kurguyla yetinmeyip kurgu içinde kurgu oluşturmasına üst tasarı denir. Yazar, bunu yaparken de anlatımının tasarı bulunduğunu okura sezdirir ya da direkt söyler.
Postmodernizm Akımı ve Eleştiri Kuramı
Postmodern teriminin lügat anlamı çağıl ötesi anlamına gelir. Hepimiz tarafınca kabul edilmiş bir tarifi yoktur. Klasik teorilerin tamamlanmış özellikleri, postmodernizmde görülmez. Bu teoride gelişme ve değişme, oluşum ve kurum devam etmektedir.
Postmodernizm, geleneğe karşı çıkmış olduğu şeklinde her türlü kurum ve toplumsal oluşumu da eleştirir. Modernizmin getirmiş olduğu yıkımlar, birinci ve ikinci dünya savaşlarının yaymış olduğu felaketler, inanç sistemlerinin İstismarı vb. sebepler, postmodernizmin doğuşuna zemin hazırlar. Şehircilikten resme, matematikten siyasal anlayışlara, devlet yönetiminden müzik ve öteki sanatlara kadar oldukca değişik dallarda karşımıza çıkan postmodernist üsluplar, anlamayı zorlaştırmaktadır. Bu bölümde edebiyat sahasındaki postmodern üslubun ve bu üslup içinde beliren kuramsal anlayışların yorumları yapılmaya çalışılacaktır.
Postmodernizmin Özellikleri
Gelenekteki yöresel, millî, dinî yaptırım ve sorumlulukları kabul etmemekle beraber geleneğin tarihî malzemesini isteğe gore seçerek ve değiştirerek kullanmak, bu malzemeyi ölçütleri belirsiz terkiplerle birleştirmek, değişik zeminlere aktarma etmek, postmodernizmin öne çıkan özelliklerindendir.
Fantastik öge, olmayacak bir durumun olmuş şeklinde aktarılması, hayalî unsurların kullanılmasıdır. Postmodernist roman, fantastiği gerçeklikle sentezleyerek okura sunar.
Tarihe yönelme, postmodernist roman anlayışında tarihî bir vaka, durum ve kişilerden yararlanmadır. Tarih, ders veren bir öge olarak algılanmaz. Postmodernist romanda tarih, yazarın kurgusunu yerleştirmek için kullandığı bir fondur. Tarihin oluşumuna büyük katkı sağlamayan şahıs ve vakalar ele alınır. Kimi vakit da tarihî büyük kişiler olağan yaşantıları içinde romana yansıtılır.
Postmodernizmde yazarın fotoğraf, müzik, bilim, politika, din vb. edebî metnin alanında yer almayan her şeye yönelik yapmış olduğu dolaylı alıntıya metinler arasılık denir. Metinler arasılık bir hatırlatmadır, bu hatırlatma emsalsiz ve bireyseldir. Böylelikle tarihî dönemlerde üretilmiş bilgiler, sözler, düşünceler direkt ya da dolaylı şekilde tasarı esere eklenmiş olur. Böylece yazar, haiz olduğu kültürel donanımını eserine katar. Metinler arasılık, yazar merkezli bir özelliğe haizdir. Yazar, değişik alanlara ilişik metinlerin özelliklerini azca da olsa tasarı yada çoğunlukla bütüncül bir anlayışla metnine pastiş, parodi ve ironi yöntemleriyle yerleştirir.
Pastiş bir yazarın, başka bir yazarın ya da ifade türünün dil ve ifade özelliklerini öykünmek etmesidir. Postmodernist romanda yaşam öyküsü, otobiyografi, bilimsel metin, destan, masal, halk hikâyesi, efsaneleşmiş şeklinde edebî türlere özgü üslup öğelerinin ve söyleyiş tarzlarının, metnin temel üslubu olarak kabul edilmesidir. Pastişte öykünmek, metnin üslubuyla ilgilidir; metnin mevzusu öykünmek edilmez.
İhsan Oktay Anar, Puslu Kıtalar Atlası romanında “Râviyân-ı ahbâr, nâkilân-ı âsâr, muhaddisân-ı ruzigâr şöyleki rivayet ederler ki”, “Anlatırlar ki” şeklinde Türk halk hikâyelerinin giriş bölümünde kullanılan kalıplaşmış ifadelerini romanında kullanarak pastiş yapmıştır. Puslu nda hem romanın hem de ana bölümlerin başlangıcında yer edinen “Ulema, cühela ve ehli dubara; ehli namus, ehli işret rivayet ve duyuru, hikâyet ve beyan etmişlerdir ki kun-ı kâinattan 7079, İsa Mesih’ten 1681 ve Hicretten dahi 1092 yıl sonrasında, adına Kostantiniye derler meşhur bir şehir vardı.” şeklindeki ifadeler okuyucuyu bir romanın değil, söz mevzusu türlerin gizemli yaşamına ve anlatımına çeker.
Parodi, belli bir metnin mevzusunun örnek alınmasıdır. Bir başka deyişle parodi, bir metinden yeni bir metin oluşturmaktır. Bir bölümünü okuduğunuz Benim Adım Kırmızı romanının yazarı Orhan Pamuk bu eserinde, Umberto Eco’nun Gülün Adı romanını mevzu açısından örnek almıştır. Orhan Pamuk, Umberto Eco’nun romanını ad, mevzu, vakit, mekân şeklinde ayrıntılar yönüyle örnek almış, kendine ilişik çalışmalarla emsalsiz ve yeni bir roman oluşturmuştur.
İroni, başka bir eserle kurulan ilişkide mizahi bir niteliği amaçlamaktır. Yazar, örnek almış olduğu metnin şekil ve içerik özelliklerini, kurgu tekniklerini alaya almak ya da okuyucuyu eğlendirmek amacıyla metni değiştirir. Böylece bir yapıttan komik, eğlendirici yeni bir yapıt türetir.
Postmodernizmin Öteki Akımlarla İlişkisi
Dadaizm, letrizm (harfçilik) şeklinde anarşist akımlar, postmodernizme esin verir. Darwinizm, modernizm, egzistansiyalizm, marksizm şeklinde sistemlerden faydalanarak her türlü objeyi bir karmaşa hâlinde kurgulamak, postmodernist sanatçıların ortak noktalarındandır.
Postmodernizm, eski türleri kullanmakla beraber yeni edebî türler arar. Postmodern sanatçılarda en oldukca roman türüne eğilim görülür. Yazınsal türleri romanda birleştirerek atektonik üslubu birçok yazınsal türü tek bir türde birleştirmek deneyen sanatçılar, olağan dışı kabuller teklif eder.
Not:
Kurgu, tasarı, surfiction, metfiction, kurguda oyun içinde oyun; edebî metinde atektonik biçim; leitmotive, arshetipler, çoklu anlatıcı, üst kurgu anlatıcısı, çoğul perspektif, esnek roman (gevşek doku) kurgusu kronolojik sıralı anlatımı bozma, kargaşa, çağrışım, pastish, yapı bozumculuk, metinlerarası, cinsiyet faktörü, duygusal ironi, gülmece, kişilik, iç kişilik, varlık ve yaşam sorgusu şeklinde başlıklar, postmodern teorilerin anahtar kavramları olarak yaratı incelemelerinde açıklanmalıdır.