Sibirya’da yer altında süregelen dev çöküntü, uzaydan çekilen fotoğraflarda görüldüğü suretiyle hızla büyüyor. Bir vatozu bir ihtimal bir at nalı yengecini yada devasa bir kurbağa yavrusuna benzeyen bu çöküntü 1960’lardan kalma uydu görüntülerinde zor bela görülebilen bir şerit olarak doğmuştu. Şimdi ise uzaydan bile açıkça görülebilen, dik uçurumlardan oluşan bir yar.
ABD Yerbilim Araştırmaları Kurumu’na bakılırsa, çöküntü 1991 ile 2018 yılları aralığında üç katına çıktı. Kimi zaman “Batagayka” yada “cehennemin kapısı” olarak da adlandırılan Batagay Krateri, tüm gezegeni etkileyen oldukça daha büyük, bir çok süre görünmez bir probleminin temsilcisi.
Sibirya’daki bu çöküntü ne anlama geliyor?
Şöyleki açıklayalım; Arktika, Dünya’nın geri kalanından daha süratli ısınıyor ve bu da kalıcı olarak donmuş olan (artık maalesef o denli ‘kalıcı’ değil doğal) kalınca bir toprak tabakası olan permafrost’un hızla çözülmesine niçin oluyor. Doğrusu Bagatay Krateri aslına bakarsak bir krater değil. Onu dünyanın en büyük RTS’i (Retrogressive thaw slumps) -yani “erimeye bağlı gerileyen çökme” benzer biçimde bir tercüme yapabiliriz- şeklinde tanımlayabiliriz. Bu ifade, permafrost‘un çözülmesinin yerin çökmesine niçin olmasıyla oluşan çukurları açıklıyor. Bu çökme neticesinde alanın kenarlarındaki toprak çukura çökerken bir heyelan oluşmakta…
Şimal Kutbu’nda binlerce erimeye bağlı çökme (thaw slump) mevcut. Sadece Batagay Krateri hepsinden değişik… Söz mevzusu kraterin boyutu ona “megaslump” (mega göçü / mega çökme) unvanını kazandırdı. Krater adını yakındaki Batagay nahiyesinden almakta. Washington University’den jeofizikçi Dr. Öğr. Üyesi Roger Michaelides, “Permafrost en ‘fotojenik’ mevzu değil. Çoğunlukla yeraltındaki donmuş topraktan bahsediyoruz. Tanımı gereği, bu megaslump’ta olduğu benzer biçimde, bir halde açığa çıkmadığı sürece bir çok süre göremezsiniz” diyor.
Haliyle Bagatay Krateri, permafrost‘lar içinde epey meşhur. Böyle de kalmıyor; gelecekte bizi, gezegenimizi neyin beklediğine dair mühim işaretler de veriyor.
Batagay gezegenimizin geleceğini çözmeye destek olabilir
Donmuş toprak çözüldükçe, yüzyıllardır donmuş halde bulunan tüm ölü bitkiler ve hayvanlar da ayrışmaya başlıyor ve atmosfere karbondioksit ve metan salınıyor. Bunlar, küresel sıcaklıkların daha da artmasına ve permafrostun daha süratli çözülmesine yol açan kuvvetli ısı tutucu gazlar.
Bu kısır döngünün korkulu tesirleri olabilir. Permafrost, Şimal Yarımküre’deki arazinin yüzde 15’ini kaplamakta ve toplamda atmosferin iki katı kadar karbon içermekte.
Meydana getirilen bir araştırmaya bakılırsa, eğer endüstriler ve ülkeler bugün kendi emisyonlarını agresif bir halde denetim altına almazlarsa, 2100 yılına gelindiğinde permafrost‘un erimesi sonucu büyük bir endüstri ülkesinin yaymış olduğu oranda gaz atmosfere salınabilir. Michaelides uyarıyor:
Bu döngünün iyi mi gerçekleşeceği hakkında bilmediğimiz oldukça şey var sadece iklim sisteminde oldukça süratli ve jeolojik süre ölçeklerinde oldukça büyük değişikliklerin meydana gelme potansiyeli mevcut.
Kısacası, permafrost çözülmesi iklim krizini oldukça daha fena hale getirebilir. Fakat bu hala gizemli bir süreç. Haliyle Batagay’daki megaslump benzer biçimde aşırı bölgeleri incelemek bilim adamlarının permafrost çözülmesini anlamasına ve geleceğe bakmasına destek olabilir.
Haziran ayında Geomorphology dergisinde piyasaya sürülen bir çalışmada araştırmacılar, uydu ve drone verilerini kullanarak megaslump’ın 3D modellerini oluşturdu ve süre içindeki genişlemesini hesapladı. Hesaplamalar sonucunda Batagay’da, Giza Piramitleri’nin ortalama 14 katı kadar buz ve donmuş toprağın eridiğini buldular. Kraterin hacmi her yıl ortalama bir milyon metreküp artıyor.
Lomonosov Moskova Devlet Üniversitesi’nde vazife icra eden çalışmanın başyazarı Dr. Alexander Kizyakov, “Bu değerler hakkaten etkisinde bırakan” diyor ve “Sonuçlarımız, permafrost‘un ne kadar acele bozulduğunu gösteriyor” şeklinde ekliyor.
Araştırmacılar ek olarak megaslump’ın her yıl ortalama 4 bin ila 5 bin ton karbon saldığını hesapladı. Bu, ABD’deki ortalama 2 bin evin enerji kullanımının senelik emisyonuna yakın. Michaelides, bu rakamların kendisini şaşırtmadığını sadece gelecekteki permafrost erimesi ve emisyon modellerinin oluşturulmasında destek olabileceğini söylüyor.
“Batagay’dan öğrenebileceğimiz oldukça şey bulunduğunu düşünüyorum” diyen Michaelides, “Yalnız Batagay’ın zaman içinde iyi mi evrimleşeceğini idrak etmek açısından değil, bununla beraber benzer özelliklerin Arktika üstünde iyi mi gelişip evrimleşebileceği açısından da öğreneceğimiz oldukça şey var” yorumunda bulunuyor.
Kaynak: Science Alert, Business Insider / Metin Aktaşoğlu tarafınca Türkçeleştirildi