Fiil kök veya gövdelerinin üzerine bazı özel eklerin gelmesiyle türeyerek cümle içerisinde ön ad (sıfat) görevinde kullanılan kelimelere ortaç, bu özel eklere ise ortaç ekleri denir. Fakat diğer ön adlardan farklı olarak, isimleri hareket bakımından nitelerler ve fiil olan tarafını tam olarak kaybetmemiş olurlar. İsim-fiillerde zaman anlamı olmamasına rağmen, sıfat-fiiller aşağıdaki gibi kategorize edilebilir.
Geniş Zaman Anlamı Katan Sıfat-Fiil Ekleri
“- maz, -mez, -an, -en, -r” ekleriyle oluşturulan sıfat-fiiller cümleye geniş zaman anlamı katar.
Örnek :
Spor yapan insan sağlıklı olur. Her zaman spor yapan
Akar su kir barındırmaz. Devamlı Sürekli akan
Dönülmez yollara girmişti farkında olmadan. Hiçbir zaman dönülmeyen.
UYARI : Fiilimsilerin kökünde bir fiil olduğu için bu sözcükler de çatı eklerini alabilir. Çatıları bakımından bir fiilin gösterdiği (edilgen, etken, oldurgan, ettirgen, dönüşlü, işteş, ) tüm çatı özelliklerini gösterebilir.
Örnek :
Yol ortasına park edilen araç, çekiciyle çekildi. (Edilgen çatılı)
Yan Cümle
Süslenen duvarlar, burayı çok renklendirmişti. (Dönüşlü çatılı)
Yan Cümle
Savaşan devletler, er geç diplomasiye gerek duyacaktır. (İşteş çatılı)
Yan Cümle
Gelecek Zaman Anlamı Katan Sıfat-Fiil Ekleri
-acak, -ecak, -ası, -esi fiilimsi ekleriyle türetilen sıfat-fiiller cümleye gelecek zaman anlamı katarlar.
Örnek :
Yapılacak ödevlerini önce aklından geçirdi sonra işe koyuldu. (gelecek zaman)
Yaşanası güzellikler vaat ediyordu herkese. (gelecek zaman)
Geçmiş Zaman Anlamı Katan Sıfat Fiil Ekleri : Eylemlere getirilen “-dık, -dik, -mış, -miş” ekleriyle türetilen sıfat-eylemler geçmiş zaman anlamı taşır. Örnek :
O bildik tavrıyla şöyle bir gülümsedi. (geçmiş zaman)
Çözülmüş testleri tek tek dosyaladı. (geçmiş zaman)
Pişmiş aşa su katılmaz. (geçmiş zaman)
Sıfat-Eylemlerin Özellikleri :
* “-acak, -ecak, -r, -maz, -mış, -miş” eklerinin kip eki olduğuna da dikkat edilmeli, sıfat fiil ile fiil kip ekleri karıştırılmamalıdır.
Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayım, vakit çok geç. (sıfat-fiil)
Dönülmez bir daha bu sözden. (geniş zaman kipi)
Yüklem
Görür gözüm görmez oldu. (sıfat fiil)
Görür, gözüm; söyler dilim. (geniş zaman kipi)
Yüklem Yüklem
Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer. (sıfat-fiil)
Atmış çantasını sırtına, gidiş o gidiş. (geçmiş zaman kipi)
Yüklem
* Sıfat-fiiller, kendisinden sonra gelen ismin yerini tutacak biçimde kullanılırlarsa, tür bakımından ada dönüşür ve bu türe adlaşmış sıfat adı verilir.
Örnek :
Gelmeyen öğrenci var mı? Gelmeyen var mı?
Sıfat Adlaşmış Sıfat
Tekkeyi bekleyen derviş çorbayı içer.
Sıfat
Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.
Adlaşmış Sıfat
* Fiillerden sıfat türeten bütün ekler, sıfat-fiil eki değildir. Sıfat-fiil fiil anlamını tam olarak yitirmediği için “-ma, -me” olumsuzluk ekeriyle çekimlenebilirler. Örnek :
Yırt-ıcı kuş
Yor-gun insan Sıfat-fiil ekleri değildir.
Yan-ık ekmek
Bit-me-y-en aşk
Beklen-me-dik soru Sıfat-fiil ekleridir.
Görün-mez kaza
* “-dık ve –acak” ekiyle türeyen sıfat-fiiller, üçüncü tekil kişi iyelik eki alarak –“dığı ve –acağı” biçiminde kullanılabilir. Örnek : bildik ® bildiği kişi
yapılacak işler ® yapacağı işler
Fiilimsiler (Eylemsiler) Konu Anlatımı
