Sözcük Kökü Bulma, Kelime Kökü Nasıl Bulunur Kök Kavramı 1

Sözcük Kökü Bulma

Kök Nedir?

Sözcük Kökü Bulma işleminden önce kök nedir tanımını yapalım. Kök, bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçük ve sonraki ile bağlantılı parçasıdır. Sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru ekler atılır; kalan bölüm, o sözcüğün köküdür.

Örnek(ler)

uçaklarımızdan » uç -ak-lar-ı-mız-dan
kök

Örnekte de görüldüğü gibi, atabildiğimiz her tüm ekleri attıktan sonra geriye kalan, daha fazla parçalanamayan ve sonraki bölümü ile bağlantılı olan “uç-“, bu sözcüğün köküdür.

Kökün Özellikleri

1.  Kök, sözcüğün başında bulunur ve kökü bulmak için sondan başa doğru ilerlenir.
2.  Kök, ek alırken yapısal değişikliğe uğramaz.

 İstisna >  Yönelme eki alan I. ve II. tekil kişi adılları ünlü değişimine uğrar:
ben + e -> bana         sen + e -> sana

3.  Kök, sözcüğün bütünüyle anlam ilişkisi taşımalıdır.

Örnek(ler)

» balkondakiler            » paragraftaki            » yansımalarına
kök                             kök                            kök

» kelimelerden            » sanatçılarımızdan         » dünyamızdan
kök                          kök                               kök

Bu sözcükleri incelediğimizde anlamlı en küçük parçanın “bal”, “para”, “yan”, “kel”, “san” ve dün” sözcükleri olduğunu görüyoruz. Ancak bu sözcükler sözcüğün bütünüyle anlam ilişkisi taşımadığı için bunlar sözcüğün kökü olamaz.

 >  Kökler, isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere dörde ayrılır:

1. Ad (İsim) Kökleri

Bir varlığı, kavramı anlatmaya, tanımlamaya, açıklamaya, bildirmeye yarayan sözcüklerdir.

Örnek(ler)

» cam, kalem, göz, ceket, kül, o, masa, siz, sol, yol, araba, kitap…

» “içindekiler” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası “iç” sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek eylemi değil, dış sözcüğünün zıddı olan bir şeyin içidir. Bu nedenle “içindekiler” sözcüğünün kökü “ad” köküdür.

 >  Ad kökleri “-mak / – mek” mastar ekini almazlar.

Örnek(ler)

“zorluklarından” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü “zor” sözcüğüdür.
“zor” sözcüğüne “-mek” veya “-mak” eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle “kalem” sözcüğü ad köküdür.

 >  Yansıma kökler de ad köküdür.

Örnek(ler)

pat, çat, küt, şır, hor, hız, zır, pır…

2. Fiil (Eylem) Kökleri

Hareket, iş, oluş veya durum bildiren köklere eylem kökü denir.

 İPUCU  Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolu sözcüğün köküne  “-mak / – mek” mastar eki getirip denemektir.

Örnek(ler)

» ağla-, at-, koş-, yürü-, gel-, kal-, kalk-, yaz-, süz-…

» “sarılmamaktadır” sözcüğünün kökü “sar”dır. “Sar” sözcüğüne “-mak” ekini getirdiğimizde “sarmak” olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için “sar-” eylem köküdür ve  “sarılmamak” sözcüğünün kökünün türü eylemdir.

» “görgüsüzlük” sözcüğünün kökü olan “gör” sözcüğü “-mak” eki alarak “görmek” olabilir. Bu nedenle “görgüsüzlük” sözcüğünün kökünün türü eylemdir.

Örnek(ler)

» “gözlük” → kökü “göz”dür → mastar eki eklersek “gözmek” olur → “gözmek” sözcüğü anlamsız olduğu için “göz” isim köküdür.

“geçit” → kökü “geç”tir → mastar eki eklersek “geçmek” olur→ “geçmek” sözcüğü anlamlı olduğu için “geç” fiil köküdür.

Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir.

3. Sesteş Kökler

Yazılışları yani sesleri aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.

Örnek(ler)

» Bahçeye büyük bir çukur kazın.
cümlesindeki “kazın” sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.

» Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış.
Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan “kaz” sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır

 UYARI  Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.

4. Ortak Kökler

Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır.

 Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark:  Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır.