Türk Edebiyatında Akımlar, Eğilimler
Türk edebiyatı tarihî süreç açısından iki büyük değişim ve dönüşüm gösterir: Bunlardan birincisi, İslâm dini ve bu dinin ekseninde doğup gelişmiş olan Doğu medeniyeti dünyasına girişimizle, ikincisi ise Hristiyanlık dini ve Antik Yunan-Latin kültür ve medeniyeti ekseninde doğup gelişmiş olan Batı medeniyeti dünyasına girişimizle yaşanan değişim ve dönüşümlerdir.
Buna bağlı olarak Türk edebiyatı tarihi, kendi içerisinde İslâmiyet Öncesi Türk Edebiyatı, İslâmiyet Sonrası Türk Edebiyatı ve Tanzimat Sonrası Batı etkisinde gelişen Türk Edebiyatı olmak üzere üç ana döneme ayrılır.
Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatı, bir medeniyet krizi ortamında doğup gelişmiştir. Osmanlı-Türk toplumunun XVIII. yüzyıldan itibaren dikkati ve yüzünün Avrupa’ya çevrilmiş olması, zamanla birtakım değer ve unsurların oradan alınıp hayatı mız, kültürümüz ve medeniyetimize aktarılması veya mal edilmesi sonucunu doğurmuştur. Özellikle Tanzimat Fermanı’ndan (1839) sonra Batılı değerlerinin önemli ölçüde siyasî, sosyal, ekonomik, kültürel, sanat hayatımız ve kurumlarımızda somut olarak şekillenmeye başladığına şahit oluruz. Bu süreç, doğal olarak Türk edebiyatını da kökten sarsmış ve yeni bir edebiyatın oluşumuna zemin hazırlamı ştır. Dolayısıyla Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatı, değişen hayat, zihniyet ve zevkin, çok açık biçimde edebiyat sanatındaki görünümü ve sanat eseri çerçevesindeki yorumu olarak karşımıza çıkar.
Hayat, doğa ve insan anlayışı; estetik değerleri; dili, şekli ve üslûbu ile kendinden önceki Türk edebiyatından (Divan edebiyatı, Halk edebiyatı) farklı olan bu edebiyat, Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatı kadar Yeni Türk Edebiyatı, Avrupaî Türk Edebiyatı, Batı Tesirindeki Türk Edebiyatı, Türk Teceddüt Edebiyatı veya Arayışlar Devri Türk Edebiyatı gibi farklı isimlerle de anılır.
Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatı, yaklaşık yüz yetmiş yıllık tarihi içinde gerek Batı edebiyatı ve akımlarıyla olan farklı düzeylerdeki ilişkisi gerekse Türk toplumunun kendi şartları sebebiyle birtakım yönelişler, gruplaşmalar, mektepler veya akımlara sahiptir. Ancak bunların büyük bir bölümü, Batı’da görülen akımlara göre daha dar kapsamlı ve daha kısa ömürlüdür. Ayrıca bunların önemli bir kısmı, ciddi bir felsefî veya estetik temelden yoksundur. Söz konusu yöneliş, grup, mektep veya akımların belli dönemler hâlinde en dikkati çekenleri şu şekilde sıralanabilir:
» Tanzimat Dönemi Edebiyatı (1860 – 1895):
Ayrıca bakınız ⇒ Tanzimat Dönemi Edebiyatı
Servet-i Fünûn Edebiyatı (Edebiyat-ı Cedide) (1896 – 1901):
Ayrıca bakınız ⇒ Servet-i Fünûn Edebiyatı (Edebiyat-ı Cedîde)
» Millî Edebiyat (1911 – 1923):
- Ziya Gökalp,
- Ömer Seyfettin,
- Ali Canip,
- Refik Halit Karay,
- Yakup Kadri Karaosmanoğlu,
- Halide Edib Adıvar,
- Reşat Nuri Güntekin,
- Faruk Nafiz Çamlıbel,
- Orhan Seyfi Orhon,
- Yusuf Ziya Ortaç,
- Halit Fahri Ozansoy.
Ayrıca bakınız ⇒ Millî Edebiyat
» Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı (1923 – … )
. Cumhuriyet Edebiyatı I (1923-1940 dönemi)
. Cumhuriyet Edebiyatı II (1940 sonrası dönem)
Ayrıca bakınız ⇒ Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı
Bu grup, mektep, dönem veya akımların dışında veya içinde ve daha alt düzeyde olmak üzere Cumhuriyet öncesi ve sonrasında bazı alt grup ve yönelişlerden de bahsedilebilir.
» Cumhuriyet Öncesi Dönem:
» Tanzimat Edebiyatı Birinci Nesil: Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ahmet Mithat Efendi, Şemsettin Sami, Ahmet Vefik Paşa.
» Tanzimat Edebiyatı ikinci Nesil: Abdülhak Hâmid, Recaizâde Mahmut Ekrem, Sami Paşazâde Sezâi, Muallim Naci.
» Mutavassıtîn: Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, Ahmet Rasim, Fatma Aliye Hanım, Mehmet Ziver, Nurettin Ferruh.
» Ara Nesil: Abdülhalim Memduh, Ali Kemal, Fazlı Necib, İsmail Safa, Mehmet Celâl, M. Mehmet Tahir, Mustafa Reşid, Nâbizâde Nâzım, Recep Vahyi.
» Fecr-i Âtî Topluluğu: Ahmet Haşim, Refik Halit, Yakup Kadri, Tahsin Nahid, Emin Bülend, Hamdullah Suphi, Şahabeddin Süleyman, Faik Ali, Celâl Sâhir.
» Nâyîler: Halit Fahri, Selahattin Enis, Hakkı Tahsin, Orhan Seyş, Yakup Salih, Saş Necip, Hasan Sait.
» Nev Yunanilik: Yahya Kemal, Yakup Kadri, Salih Zeki Aktay.
» Dergâhçılar: Yahya Kemal, Yakup Kadri, Ahmet Haşim, Nurullah Ataç, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ahmet Kutsi Tecer.
» Cumhuriyet Sonrası Dönem:
» Yedi Meşaleciler: Kenan Hulusi Koray, Ziya Osman Saba, Yaşar Nabi Nayır, Vasfi Mahir Kocatürk, Cevdet Kudret, Sabri Esat Siyavuşgil, Muammer Lûti.
» Garipçiler (I.Yeni): Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rifat.
» İkinci Yeniciler: İlhan Berk, Cemal Süreya, Edip Cansever, Ece Ayhan, Turgut Uyar, Sezai Karakoç, Sabahattin Kudret Aksal, Ataol Behramoğlu, Ferit Edgü, Özdemir ince, Reşk Durbaş, Gülten Akın, Ali Püsküllüoğlu.
» Hisarcılar: Mehmet Çınarlı, Gültekin Samanoğlu, İlhan Geçer, Mustafa Necati Karaer, Munis Faik Ozansoy.
» Maviciler: Attila ilhan, Ahmet Oktay, Orhan Duru, Demir Özlü.
Bu gruplaşma veya akımların dışında Cumhuriyet sonrası Türk edebiyatını birtakım eğilimler çerçevesinde de izah etmek mümkündür.
» Cumhuriyet Sonrası Türk Şiirinde Görülen Eğilimler:
» Marksist-Toplumcu Eğilim: Nazım Hikmet, Hasan izzettin Dinamo, Ceyhun Atuf Kansu, Rıfat Ilgaz, Ahmet Arif, Hasan Hüseyin Korkmazgil, Can Yücel, Attila ilhan, Kemal Özer, Ahmet Oktay, Necati Cumalı, Ataol Behramoğlu.
» İslâmcı-Mistik Eğilim: Necip Fazıl Kısakürek, Asaf Halet Çelebi, Cahit Zarifoğlu, Erdem Beyazıt, Ebubekir Eroğlu, İsmet Özel, Nurullah Genç.
» Türkçü-Milliyetçi Eğilim: Arif Nihat Asya, Hüseyin Nihal Atsız, Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu, Abdürrahim Karakoç, Bahattin Karakoç, Yavuz Bülent Bakiler, Dilaver Cebeci, Ali Akbaş, Yahya Akengin.
» Memleketçi Eğilim: Faruk Nafiz Çamlıbel, Orhan Seyfi Orhon, Kemalettin Kamu, İbranim Alâettin Gövsa, Halide Nusret Zorlutuna, Ahmet Kutsi Tecer, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Cahit Külebi, Orhan şaik Gökyay, Zeki Ömer Defne, Bekir Sıtkı Erdoğan
» Saf şiir Eğilimi: Ahmet Hamdi Tanpınar, Asaf Halet Çelebi, Cahit Sıtkı Tarancı, Ziya Osman Saba, Ahmet Muhip Dıranas, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Behçet Necatigil, Özdemir Asaf.
» Cumhuriyet Sonrası Türk Hikâye ve Romanında Görülen Eğilimler:
» Marksist-Toplumcu Eğilim: Nahit Sırrı Örik, Sadri Ertem, Sabahattin Ali, Reşat Enis Aygen, Kemal Bilbaşar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Aziz Nesin, Samim Kocagöz, Necati Cumalı, Yaşar Kemal, Talip Apaydın, Fakir Baykurt, Bekir Yıldız.
» Milliyetçi-Türkçü Eğilim: Ahmet Hikmet Müftüoğlu, Peyami Safa, Hüseyin Nihal Atsız, Emine Işınsu, Mustafa Necati Sepetçioğlu, Sevinç Çokum.
» Modernist-Postmodernist Eğilim: Yusuf Atılgan, Adalet Ağaoğlu, Oğuz Atay, Ferid Edgü, Orhan Pamuk, Elif şafak, Hasan Ali Toptaş, İhsan Oktay Anar, Nazlı Eray, Bilge Karasu, Latife Tekin, Nedim Gürsel, Ayla Kutlu, Buket Uzuner.
» İslâmcı Eğilim: Samiha Ayverdi, Rasim Özdenören, Mustafa Kutlu.
Kaynak: Batı Edebiyatında Akımlar, Prof. Dr. İsmail ÇETİŞLİ
